Síðasti mánuður ársins er yfirleitt snauður að veraldargæðum í tónleikahaldi. Jafnan er flutt einhver síbylja þess sem menn helga himnaföður og syni hans sem kann stundum að hafa skemmtunargildi en öllu má nú ofgera. Við höfum því frá fáu að greina. Þó skal hér nokkuð til tínt og byrjað um seinustu helgi nóvembermánaðar.
Djúp tjáning meistara Bach
– var yfirskrift hljómleiks í Gerðubergi sunnudaginn 28. nóvember í tónleikaröðinni Klassík í hádeginu. Nína Margrét Grímsdóttir, doktor að lærdómi og færni á hljóðfæri sitt slaghörpu, heldur þar um þræði og tauma, sér um að hvergi sé slakað á fyllstu kröfum og er sjálf meðal helstu flytjenda. Að þessu sinni voru fluttar 3 sónötur Jóhanns Sebastíans Læks með lækjarnúmerunum 1017–1019. Fiðluna strauk hinn ungi Jóakim Páll Palomares Jóakimsson, hálfur espanjóli son fiðluleikaranna Joaquín's Palomares's og Unnar Pálsdóttur, nú í framhaldsnámi við Hans Eisler-skólann í Berlín. Skemmst er frá að segja að víst var kafað djúpt en engu síður svifið hátt. Sónöturnar gerð sig frábærlega, jafnt í sínum hægu sem hröðu köflum.
Hinn Smurði Händels
– hljómaði okkur í Grafarholtskirkjusalarkynnum óðinsdaginn 8unda desember í flutningi sameinaðs tvíkórs háskólakórsins Vox academica og selkórs seltirninga við stjórn Jóns Karls Einarssonar en Sigrún Eðvaldsdóttir fór fyrir hljómsveitinni. Hljómfagur hljómleikur í húsi sem mun kennt við einhverja Guðríði; við skulum vona að átt sé við fornkonuna Guðríði Þorbjarnardóttur úr Skagafirði sem átti soðningarstað í Vesturheimi og gekk svo suður til Róms fremur en eyjakonuna Tyrkja-Guddu sem lenti í slagtogi með Hallgrími rímnaskáldi og sálmatuðara. Händel karlinn sauð saman Messías sinn við enskan texta í mesta tímahraki sumarið 1741 og furða hvað mörg sönglaganna hafa enst um meira en hálfa þriðju öld. 80 manns sungu í einu en að auki fengu þessi að syngja dálítið ein: Ágúst Ólafsson bassarödd, Snorri Wíum tenórrödd, Sesselja Kristjánsdóttir altrödd og Hulda Björk Garðarsdóttir sópranrödd.
Gleðjið ykkur eða Gaudete
– kyrjuðu aðrir 80 samsöngvarar í Seltjarnarnesguðshúsi mánudaginn 20. desember á vegum Mentaskólans í Reykjavík. Söngglaðir unglingar dálítið óagaðir og villtir, kannski í rauninni bara ráðvilltir sem eðlilegt má teljast í ljósi þess að þau fengu ekki að syngja neitt skemmtilegt eða tilþrifamikið, heldur einungis eitthvert jólagutl. Líklega var stjórnandinn Guðlaugur Viktorsson ábyrgur fyrir því.
Kristinn raddmeiri en 50 manna samkór
– í Hallgrímsgímaldi Skólavörðuholts á næstsíðasta degi ársins. Mótettukór Harðar Áskelssonar flutti alskonar jólamúsík sérvalda fyrir erfiðustu hljómvist nokkurra salarkynna í Reykjavík og fékk til liðs við sig organleikarann Björn Steinar Sólbergsson og Kristin Sigmundsson bassasöngvara. Þrátt fyrir mörg leiðindalög var þetta eftirtektarverður og eftirminnilegur hljómleikur og fengu þó hvorki lækurinn Bach né þýsk-ítalsk-enski snillingurinn Händel að hljóma heldur ýmsir minni spámenn einvörðungu, margir 4ra alda gamlir. Hér skal við fátt eitt staldrað; minnst á hina ágætu nótt Einsa í Eidölum sem Sigvaldi setti lag við og Atli Heimir hefir nú gætt forspili framanvið og yfirrödd organs við 3ja erindi. Á óvart kom klukknalag Sigurðar Sævarssonar skólastjóra Nýja tónlistarskólans við merkilegan texta Jóhanns skálds Jónssonar; þar má segja að kór og organ hafi tekist á og báðum veitt betur. Ef til vill hefði mátt gera hljómleikinn í heild veigameiri með því að skeyta inn í hann köflum úr Hel tónskáldsins sem hann gerði við hið magnaða verk Sigurðar Nordals en þar er guðinn víðs fjarri.
Höldum svo inn í nýtt ár hæfilega fullir jötunmóði móti öllum guðum og þeirra góðmennum.
föstudagur, 31. desember 2010
föstudagur, 3. desember 2010
Söngvari og járningameistari
Það var mikil og góð alþýðuskemmtun á dagskrá hjá Gerrit á hádegishljómleik í eyranu hans 24. nóvember. „Við skulum skemmta okkur í óperuhúsi í dag“ sagði hann og kvaddi fram fyrir spennta áheyrendur ungan snaggaralegan mann Jón Svavar Jósefsson barítón. Allt frá fyrsta tóni voru allir í heyrnarmáli á söngvarans bandi og drukku í sig söng hans og svipbrigði hvur ekki voru lítil: „Non più andrai, farfallone amoroso“ er einn fjölmargra kátlegra söngva rakarans í Le nozze di Figaro Mozarts; nú er Fígaró að leiða veslings litla Cherubino það fyrir sjónir hvað muni bíða hans í hermennskunni sem greifinn ætlar að senda hann í. Jón Svavar var allur á iði við flutninginn, lék nefnilega hlutverkið engu síður en en hann söng það, og var þá jafnt á líkamshreyfingar hans að líta sem andlitstjáningu. Og röddin reynist jafn leikandi, undur veik og þýð þegar við átti en einnig stormandi kraftmikil í bland.
Svona reyndist þetta í hverju sönglaginu á fætur öðru. Næst söng Jón Svavar aðra Mótsart-aríu, nefnilega þjónsins Leporellos um afrek húsbóndans Don Giovannis í kvennamálum: „Madamina, il catalogo è questo –
In Italia seicento e quaranta / In Alemagna duecento e trentuna;
Cento in Francia, in Turchia novantuna / Ma in Ispagna son già mille e tre.“ Og endurtekið hvað eftir annað þúsund og þrjár, þúsund og þrjár.
Það má rétt ímynda sér hvað kátt er á hjalla í þeim hesthúsum landsins þar sem söngvarinn kemur til að járna gangvara reiðmanna en sú mun hafa verið hjáiðja hans um hríð.
Þriðja lagið var ekki svona leikandi glaðlegt og fullt af skopi heldur er faðir að vanda um við son sinn að hann ekki steypi sér í glötun í faðmi léttúðugra kvenna – nefnilega sjálfrar La Travíötu Verdis – og biður hann þess lengstra orða að snúa til átthaganna kæru, hafs og moldar Próvinsunnar:
Di Provenza il mar, il suol / chi dal cor ti cancello?
Al natio fulgente sol / qual destino ti furo'?
Flutt af alvöru sem bar en ekki tækifæri til þeirrar leikrænu tjáningar sem söngvaranum virðist eiginleg og var í gamansöngvunum fyrrgreindu.
Þá kom að aríu úr annarri Verdíóperu „Per me giunto è il dì supremo“ sem Rodrigo markgreifi af posa syngur á banastund við hlið spænska ríkisarfans don Carlos – og deyr með gleði í hjarta fyrir slíkan arfaherra og föðurlandið. Tignarlega sorgarþrungið að ítölskum hætti.
Að lokum söng Jón Svavar innganginn að óperu Leoncavallos um trúðana i Pagliacci:
Si può?... Si può?... / Signore! Signori!... Scusatemi
se da sol me presento / Io sono il Prologo!
Útlistar svo muninn á leiklist og raunveru sem reynist æði lítill enda um verismo óperu að ræða.
Og endar náttúrlega á því að biðja áhorfendur vel að njóta þess sem fram verður borið:
Il concetto vi dissi... / Or ascoltate com'egli è svolto.
Andiam. Incominciate!
Jón Svavar hafði orð um það að þetta væri besta óperuaría allra tíma. Og tilheyrendur heilluðust svo af þessari ljúfsáru harmskoplegu andrá að þeir trúðu og héldu ánægðir fullnægðir heim.
Svona reyndist þetta í hverju sönglaginu á fætur öðru. Næst söng Jón Svavar aðra Mótsart-aríu, nefnilega þjónsins Leporellos um afrek húsbóndans Don Giovannis í kvennamálum: „Madamina, il catalogo è questo –
In Italia seicento e quaranta / In Alemagna duecento e trentuna;
Cento in Francia, in Turchia novantuna / Ma in Ispagna son già mille e tre.“ Og endurtekið hvað eftir annað þúsund og þrjár, þúsund og þrjár.
Það má rétt ímynda sér hvað kátt er á hjalla í þeim hesthúsum landsins þar sem söngvarinn kemur til að járna gangvara reiðmanna en sú mun hafa verið hjáiðja hans um hríð.
Þriðja lagið var ekki svona leikandi glaðlegt og fullt af skopi heldur er faðir að vanda um við son sinn að hann ekki steypi sér í glötun í faðmi léttúðugra kvenna – nefnilega sjálfrar La Travíötu Verdis – og biður hann þess lengstra orða að snúa til átthaganna kæru, hafs og moldar Próvinsunnar:
Di Provenza il mar, il suol / chi dal cor ti cancello?
Al natio fulgente sol / qual destino ti furo'?
Flutt af alvöru sem bar en ekki tækifæri til þeirrar leikrænu tjáningar sem söngvaranum virðist eiginleg og var í gamansöngvunum fyrrgreindu.
Þá kom að aríu úr annarri Verdíóperu „Per me giunto è il dì supremo“ sem Rodrigo markgreifi af posa syngur á banastund við hlið spænska ríkisarfans don Carlos – og deyr með gleði í hjarta fyrir slíkan arfaherra og föðurlandið. Tignarlega sorgarþrungið að ítölskum hætti.
Að lokum söng Jón Svavar innganginn að óperu Leoncavallos um trúðana i Pagliacci:
Si può?... Si può?... / Signore! Signori!... Scusatemi
se da sol me presento / Io sono il Prologo!
Útlistar svo muninn á leiklist og raunveru sem reynist æði lítill enda um verismo óperu að ræða.
Og endar náttúrlega á því að biðja áhorfendur vel að njóta þess sem fram verður borið:
Il concetto vi dissi... / Or ascoltate com'egli è svolto.
Andiam. Incominciate!
Jón Svavar hafði orð um það að þetta væri besta óperuaría allra tíma. Og tilheyrendur heilluðust svo af þessari ljúfsáru harmskoplegu andrá að þeir trúðu og héldu ánægðir fullnægðir heim.
laugardagur, 20. nóvember 2010
5 nýbækur – yfirsýn himnakrókur
Hér verður gluggað í nokkur ný skáldrit lausamáls höfunda sem flestir geta víst talist nýliðar á þá grein; sumir þeirra hafa að vísu agað stíl sinn við bundið mál áður sem er náttúrlega þroskandi. Að jafnaði hefir lesturinn verið til ánægju, einnig á þeim bókum sem lítt er hampað eða eru með augljósum byrjendabrag.
Ævar Þór Benediktsson semur bókina „Stórkostlegt líf herrar Rósar og fleiri sögur af ótrúlega venjulegu fólki“, eins konar smásagnasafn. Margar sagnanna mættu heita örsögur eða kannski eru þær meira í ætt við það blaðaraus sem lagnir blaðamenn geta ungað út um allt og ekkert, oftast í gamansömum tón, og erlendis gengur undir heitinu causerie (kåseri á skandínavísku). Höfundurinn hálfþrítugur maður er sagður leiklistarskólagenginn og er ekki ólíklegt að margt af sögunum sé tilkomið sem efniviður í einleik hans sjálfs eða félaga. Með góðu áframhaldi gæti þessi frumraun á bók vísað veg til bitastæðra smáverka fyrir leiksvið. Málfar er vel þokkalegt.
Kári Tuliníus er sagður hafa birt nokkur ljóð áður en sendir nú frá sér skáldsögu „Píslarvotta án hæfileika“. Hún segir frá nokkrum ungmennum sem vilja rísa upp gegn óréttlæti og láta gott af sér leiða en virðist skorta skynjun, krafta og dug. Bókin er fjarri því að vera skemmtileg og mætti heimfæra titilinn upp á höfundinn sjálfan en það er nú reyndar óþarfa illkvitni. Málfar er frambærilegt, ekki víða smekkleysur.
Emil Hjörvar Petersen ritar fyrstu bók í þríleik, að því er segir á titilsíðu, en titillinn er tvíeinn: Saga eftirlifenda. Höður og Baldur. Verkið má heita metnaðarfullt, amk borið saman við fyrri bækurnar tvær sem hér voru teknar fyrir. Varla hægt að segja að hið stóra sé speglað í hinu smáa heldur rennur hér hægstreymandi og breið elfur alheimsframvindunnar, en þegar frá segir atburðum eru þeir í teikni fimbuls og feikna. Höður og Baldur eru ekki sveinstaular í hversdagslegum fjölskyldum lítilfjörlegs lífernis heldur goðsögulegar verur komnar úr sjálfri Eddu, frumbók norrænnar veru. Tíminn er næsta óræður nútími en ljóst að ragnarökkur hefir orðið, alheimsbrestur þar sem flest hefir farist en þó lifað af. Svo er um goðin, einnig þá pilta sem nefndir voru og ýmsar Edduverur þeim tengdar. Þetta lið, að ýmsu leyti gætt mannlegum eiginleikum utan yfir goðlegum kjarna, ferðast um heiminn í farartækjum nýjustu tækni en tekst fangbrögðum vöðvaafls og grimmdar í mikilli ógæfu og þeirri helst að miskunn endanlegs dauða er fjarri, allt hlýtur þetta að lifa áfram í leiðinda tilgangsleysi. Að svo miklu leyti sem lesið varð út úr þriðjungi bókar þegar lesandinn var búinn að fá nóg og þekkir ekki framhaldið. Er það ekki nægur vitnisburður þess að bókin geigar í veigamiklum atriðum? Lesandinn tengir sig ekki við frásögnina, finnst hún ekki koma sér og sínum raunheimi við, leiðist þessi kynjaveröld, finnur of fátt sem gleður en margt sem ergir. Meðal annars mállýti og undarleg stílbrögð: „Enga ógn stafaði af vinnumanninum …“ (33) – engin ógn hefðu flestir skrifað. „… hann heyrði dyninn frá dekkjunum sleikja malbikið … hvítar rákir þvert yfir veginn fitluðu dekkin“ (43) – voru það ekki barðarnir, dekkin á máli höfundar, sem sleiktu malbikið, ekki dynur þeirra? Fitluðu þverrákirnar barðana? eins og þær væru gerandinn í þukli og þreifi? Á baksíðu er upplýst að höfundur 26 ára hafi notið ritmenntunar; ójá, en lestu betur kunningi!
Kristín Eiríksdóttir hefir vakið athygli fyrir frumlegan skáldskap í ljóðformi, nú kemur hún fram með smásagnasafnið Doris deyr. Ánægjuleg bók fyrir vel sagðar sögur, vandvirkni í hvívetna. Höfundur hefir auga fyrir því frásagnarverða, helst að henni fatist þegar hún lengir sögur sínar um of. Málfar er óaðfinnanlegt. Af þessum höfundi verður gaman að frétta í framtíðinni.
Sigríður Pétursdóttir hefir lengi frætt útvarpshlustendur um kvikmyndir enda sérfróð á því sviði. Nú kemur hún fram með fyrsta skáldverk sitt, smásögur í formi bréfaskipta og nefnir Geislaþræði. Bréfaskipti, já má til sanns vegar færa, en nánar tiltekið skrifleg samskipti fólks í tölvupóstum að nútíðar hætti. Þar sem best tekst til verða úr þessu áhugaverðar frásagnir úr mannlífinu en við brennur að heildarmyndin verði dálítið losaraleg og ekki nógu áhugaverð fyrir lesandann. Stíllinn er trúverðugur, lausgopalega orðmargur og laus við skáldlega mælgi en þeim mun meira af hversdagslegu þusi um allt og ekkert. Svona ritar fólk tölvupósta nema hvað hér eru hvergi smekkleysur í stíl eða orðavali. Höfundur ætti að spreyta sig á kröfuharðara frásagnarformi enda þaulvön að setja fram hugsun sína í rituðu máli.
Þá er komið að Ófeigi Sigurðssyni og skáldsögu hans um Jón Steingrímsson eldklerk nýkominn til vetursetu í Mýrdal og skrifar Þórunni sinni norður í Skagafjörð úr eimyrju Kötlu við sandströndina ógnvænlegu. Höfundur er þekktur að athyglisverðum skáldskap svo sem þetta 6 ára kvæðisbrot sýnir:
Hlekkirnir
sem eitt sinn lágu um landið allt
gljáandi fínir og ávallt nýir
kyrfilega fastir saman
og glansandi ankerið djúpt í iðrum Heklu
meðvitund skýr
og yfirsýn himnakrókur …
Oss segir svo hugur að höfundur, fjölmenntaður maður í heimspeki og ýmsum veraldarfræðum, hafi lengi unnið að því langtitlaða verki sem nú liggur fyrir: Skáldsaga um Jón & hans rituðu bréf til barnshafandi konu sinnar þá hann dvaldi í helli yfir vetur & undirbjó komu hennar & nýrra tíma. Og er skemmst frá að segja að þetta óvenjulega skáldverk sem kalla má djarfa tilraun í okkar ómerkilegu tilveru nútíma málfátæktar, efnahagslegs aðkreppings og óvissu um þjóðleg gildi – að það gerir sig og er markvert framlag til endurmats á okkur sjálfum, stöðu okkar og markmiðum. Við þekkjum, eða megum þekkja guðsmanninn Jón úr sjálfsævisögu hans sem hann semur á gamals aldri sjálfum sér til réttlætingar gagnvart sínum mörgu afkomendum, sérkennilega hreinskilið rit um stórbrotinn mann á hörmungartímum. Það er ekki auðgert að setja saman bók með uppdiktuðum bréfum slíks manns á ungum aldri, láta þau lýsa inn í hugskot hans jafnt sem mannlíf í kringum hann við náttúrufeiknir samtíðarinnar sem þó blikna í samanburði við þau ósköp sem yfir hérað og land allt átti að ganga mannsaldri síðar. Það er fyrst og fremst í krafti tungumálsins sem Ófeigi tekst þetta. Það er rammur íslenskur keimur að hverju orði, mest allt er stílað þannig að lesandinn trúir því að þannig hafi fólk 18ándu aldar brúkað málið, en inn á milli flækjast nútíma orð eða orðatiltæki svo sem til að minna á það að textann ber að lesa og skilja með okkar skilningi sem nú lifum og erum gestir höfundar á þessari horfinni öld til þess að læra af henni að skilja betur okkur sjálf. Ófeigur skáld stílar eins og sá sem valdið hefir: „Landið er ein lifandi skepna. Líkami. Og Þórunn, hve sárt er ekki að hafa þurft að skiljast við þig og okkar guðsmyndarkríli í kroppnum, megi okkar góði Herra vera með ykkur og góð ljósmóðir þá barnið vill hingað koma í okkar snautlegu jarðvist. Við verðum að láta okkur duga sendibréf um sinn og treysta á þá sem ferðast milli landshluta þótt veður séu válynd, köld og tíðin hörð …“ (7) Sjálfur Jón raunveruleikans hefði ekki gert betur en Jón skáldsögunnar gerir hér. Í framhaldinu fer hann að hugsa um ráðagerðir Skúla fógeta um „bögglabera / sendla / pósta“ eins og tíðkist erlendis: „Og svo eru það Taxarnir í Hamborg, þeir þeysast um allt Þýskaland!“ (8) Bögglaberi er skemmtilega tvíátta orð og kann að hafa ratað í munn manna á hvaða öld sem er en fráleitt að orðið taxi hafi verið til á öld séra Jóns, jafnvel ekki í erlendum málum heldur. „Manstu í fyrra þegar ég fékk bréf frá Vísindafélaginu í Kaupenhöfn á einu máli svo skrýddu þyrnirósum að vart sást glitta þar nokkurs staðar í merkingu? Það var sannarlega skrifað í þeim gamla stilum fulminantem eða þrumustíl. Þar var sagt að þeir hefðu kynnt mig fyrir Frú Guðfríði frá Leipzig og hennar mónöðufræðum. Það finnst mér allskostar einkennlegt að þeir vilji eigna sér þekkinguna af slíku kappi, þá finnst mér eignarrétturinn orðinn vítt hugtak, að ég skili af mér verkinu sem þeirra skósveinn …“ (171) Þarna er Jón skáldsögunnar að diskútera heimspeki sinnar aldar við sína velmenntu ektafrú. En orðin eru dýr. Eignarréttur er vissulega gamalt orð í íslenskri tungu en hugtak er nýsmíði um það bil 100 árum eftir dag séra Jóns Steingrímssonar.
Ævar Þór Benediktsson semur bókina „Stórkostlegt líf herrar Rósar og fleiri sögur af ótrúlega venjulegu fólki“, eins konar smásagnasafn. Margar sagnanna mættu heita örsögur eða kannski eru þær meira í ætt við það blaðaraus sem lagnir blaðamenn geta ungað út um allt og ekkert, oftast í gamansömum tón, og erlendis gengur undir heitinu causerie (kåseri á skandínavísku). Höfundurinn hálfþrítugur maður er sagður leiklistarskólagenginn og er ekki ólíklegt að margt af sögunum sé tilkomið sem efniviður í einleik hans sjálfs eða félaga. Með góðu áframhaldi gæti þessi frumraun á bók vísað veg til bitastæðra smáverka fyrir leiksvið. Málfar er vel þokkalegt.
Kári Tuliníus er sagður hafa birt nokkur ljóð áður en sendir nú frá sér skáldsögu „Píslarvotta án hæfileika“. Hún segir frá nokkrum ungmennum sem vilja rísa upp gegn óréttlæti og láta gott af sér leiða en virðist skorta skynjun, krafta og dug. Bókin er fjarri því að vera skemmtileg og mætti heimfæra titilinn upp á höfundinn sjálfan en það er nú reyndar óþarfa illkvitni. Málfar er frambærilegt, ekki víða smekkleysur.
Emil Hjörvar Petersen ritar fyrstu bók í þríleik, að því er segir á titilsíðu, en titillinn er tvíeinn: Saga eftirlifenda. Höður og Baldur. Verkið má heita metnaðarfullt, amk borið saman við fyrri bækurnar tvær sem hér voru teknar fyrir. Varla hægt að segja að hið stóra sé speglað í hinu smáa heldur rennur hér hægstreymandi og breið elfur alheimsframvindunnar, en þegar frá segir atburðum eru þeir í teikni fimbuls og feikna. Höður og Baldur eru ekki sveinstaular í hversdagslegum fjölskyldum lítilfjörlegs lífernis heldur goðsögulegar verur komnar úr sjálfri Eddu, frumbók norrænnar veru. Tíminn er næsta óræður nútími en ljóst að ragnarökkur hefir orðið, alheimsbrestur þar sem flest hefir farist en þó lifað af. Svo er um goðin, einnig þá pilta sem nefndir voru og ýmsar Edduverur þeim tengdar. Þetta lið, að ýmsu leyti gætt mannlegum eiginleikum utan yfir goðlegum kjarna, ferðast um heiminn í farartækjum nýjustu tækni en tekst fangbrögðum vöðvaafls og grimmdar í mikilli ógæfu og þeirri helst að miskunn endanlegs dauða er fjarri, allt hlýtur þetta að lifa áfram í leiðinda tilgangsleysi. Að svo miklu leyti sem lesið varð út úr þriðjungi bókar þegar lesandinn var búinn að fá nóg og þekkir ekki framhaldið. Er það ekki nægur vitnisburður þess að bókin geigar í veigamiklum atriðum? Lesandinn tengir sig ekki við frásögnina, finnst hún ekki koma sér og sínum raunheimi við, leiðist þessi kynjaveröld, finnur of fátt sem gleður en margt sem ergir. Meðal annars mállýti og undarleg stílbrögð: „Enga ógn stafaði af vinnumanninum …“ (33) – engin ógn hefðu flestir skrifað. „… hann heyrði dyninn frá dekkjunum sleikja malbikið … hvítar rákir þvert yfir veginn fitluðu dekkin“ (43) – voru það ekki barðarnir, dekkin á máli höfundar, sem sleiktu malbikið, ekki dynur þeirra? Fitluðu þverrákirnar barðana? eins og þær væru gerandinn í þukli og þreifi? Á baksíðu er upplýst að höfundur 26 ára hafi notið ritmenntunar; ójá, en lestu betur kunningi!
Kristín Eiríksdóttir hefir vakið athygli fyrir frumlegan skáldskap í ljóðformi, nú kemur hún fram með smásagnasafnið Doris deyr. Ánægjuleg bók fyrir vel sagðar sögur, vandvirkni í hvívetna. Höfundur hefir auga fyrir því frásagnarverða, helst að henni fatist þegar hún lengir sögur sínar um of. Málfar er óaðfinnanlegt. Af þessum höfundi verður gaman að frétta í framtíðinni.
Sigríður Pétursdóttir hefir lengi frætt útvarpshlustendur um kvikmyndir enda sérfróð á því sviði. Nú kemur hún fram með fyrsta skáldverk sitt, smásögur í formi bréfaskipta og nefnir Geislaþræði. Bréfaskipti, já má til sanns vegar færa, en nánar tiltekið skrifleg samskipti fólks í tölvupóstum að nútíðar hætti. Þar sem best tekst til verða úr þessu áhugaverðar frásagnir úr mannlífinu en við brennur að heildarmyndin verði dálítið losaraleg og ekki nógu áhugaverð fyrir lesandann. Stíllinn er trúverðugur, lausgopalega orðmargur og laus við skáldlega mælgi en þeim mun meira af hversdagslegu þusi um allt og ekkert. Svona ritar fólk tölvupósta nema hvað hér eru hvergi smekkleysur í stíl eða orðavali. Höfundur ætti að spreyta sig á kröfuharðara frásagnarformi enda þaulvön að setja fram hugsun sína í rituðu máli.
Þá er komið að Ófeigi Sigurðssyni og skáldsögu hans um Jón Steingrímsson eldklerk nýkominn til vetursetu í Mýrdal og skrifar Þórunni sinni norður í Skagafjörð úr eimyrju Kötlu við sandströndina ógnvænlegu. Höfundur er þekktur að athyglisverðum skáldskap svo sem þetta 6 ára kvæðisbrot sýnir:
Hlekkirnir
sem eitt sinn lágu um landið allt
gljáandi fínir og ávallt nýir
kyrfilega fastir saman
og glansandi ankerið djúpt í iðrum Heklu
meðvitund skýr
og yfirsýn himnakrókur …
Oss segir svo hugur að höfundur, fjölmenntaður maður í heimspeki og ýmsum veraldarfræðum, hafi lengi unnið að því langtitlaða verki sem nú liggur fyrir: Skáldsaga um Jón & hans rituðu bréf til barnshafandi konu sinnar þá hann dvaldi í helli yfir vetur & undirbjó komu hennar & nýrra tíma. Og er skemmst frá að segja að þetta óvenjulega skáldverk sem kalla má djarfa tilraun í okkar ómerkilegu tilveru nútíma málfátæktar, efnahagslegs aðkreppings og óvissu um þjóðleg gildi – að það gerir sig og er markvert framlag til endurmats á okkur sjálfum, stöðu okkar og markmiðum. Við þekkjum, eða megum þekkja guðsmanninn Jón úr sjálfsævisögu hans sem hann semur á gamals aldri sjálfum sér til réttlætingar gagnvart sínum mörgu afkomendum, sérkennilega hreinskilið rit um stórbrotinn mann á hörmungartímum. Það er ekki auðgert að setja saman bók með uppdiktuðum bréfum slíks manns á ungum aldri, láta þau lýsa inn í hugskot hans jafnt sem mannlíf í kringum hann við náttúrufeiknir samtíðarinnar sem þó blikna í samanburði við þau ósköp sem yfir hérað og land allt átti að ganga mannsaldri síðar. Það er fyrst og fremst í krafti tungumálsins sem Ófeigi tekst þetta. Það er rammur íslenskur keimur að hverju orði, mest allt er stílað þannig að lesandinn trúir því að þannig hafi fólk 18ándu aldar brúkað málið, en inn á milli flækjast nútíma orð eða orðatiltæki svo sem til að minna á það að textann ber að lesa og skilja með okkar skilningi sem nú lifum og erum gestir höfundar á þessari horfinni öld til þess að læra af henni að skilja betur okkur sjálf. Ófeigur skáld stílar eins og sá sem valdið hefir: „Landið er ein lifandi skepna. Líkami. Og Þórunn, hve sárt er ekki að hafa þurft að skiljast við þig og okkar guðsmyndarkríli í kroppnum, megi okkar góði Herra vera með ykkur og góð ljósmóðir þá barnið vill hingað koma í okkar snautlegu jarðvist. Við verðum að láta okkur duga sendibréf um sinn og treysta á þá sem ferðast milli landshluta þótt veður séu válynd, köld og tíðin hörð …“ (7) Sjálfur Jón raunveruleikans hefði ekki gert betur en Jón skáldsögunnar gerir hér. Í framhaldinu fer hann að hugsa um ráðagerðir Skúla fógeta um „bögglabera / sendla / pósta“ eins og tíðkist erlendis: „Og svo eru það Taxarnir í Hamborg, þeir þeysast um allt Þýskaland!“ (8) Bögglaberi er skemmtilega tvíátta orð og kann að hafa ratað í munn manna á hvaða öld sem er en fráleitt að orðið taxi hafi verið til á öld séra Jóns, jafnvel ekki í erlendum málum heldur. „Manstu í fyrra þegar ég fékk bréf frá Vísindafélaginu í Kaupenhöfn á einu máli svo skrýddu þyrnirósum að vart sást glitta þar nokkurs staðar í merkingu? Það var sannarlega skrifað í þeim gamla stilum fulminantem eða þrumustíl. Þar var sagt að þeir hefðu kynnt mig fyrir Frú Guðfríði frá Leipzig og hennar mónöðufræðum. Það finnst mér allskostar einkennlegt að þeir vilji eigna sér þekkinguna af slíku kappi, þá finnst mér eignarrétturinn orðinn vítt hugtak, að ég skili af mér verkinu sem þeirra skósveinn …“ (171) Þarna er Jón skáldsögunnar að diskútera heimspeki sinnar aldar við sína velmenntu ektafrú. En orðin eru dýr. Eignarréttur er vissulega gamalt orð í íslenskri tungu en hugtak er nýsmíði um það bil 100 árum eftir dag séra Jóns Steingrímssonar.
föstudagur, 19. nóvember 2010
Schumann Auður Gerrit og María skotadrottning
Rétt einn ganginn var Gerrit Schuil í hlutverki alþýðufræðarans á hádegishljómleik sínum, eyranu, óðinsdag 17. novembris árs 2010 vors tímatals. Hann fræddi fólkið annars vegar um Maríu Stuart skotadrottningu sem var hálshöggvin 1587, hins vegar um tónskáldið Róbert Schumann sem lést á geðveikrahæli 1856. Kennimark allrar góðrar alþýðufræðslu er að hún hvetur fólk til sjálfsnáms og víðari útsýnar. Því er hér farið aðeins víðar um völl en Gerrit hafði tíma til að gera viðvíkjandi atvikum og sögu.
María dóttir Jakobs 5ta skotakóngs og franskrar spúsu hans fæddist í sama mund og faðirinn lést 1542. Hún var því eins árs krýnd drottning skota en skoskir aðalsmenn og þing þeirra fóru með stjórn ríkis og að þeirra ráðum og móður hennar, sumpart vegna skæra við granna sunnan landamæra, var telpan send 6 ára til Frakklands trúlofuð konungssyni þar, til uppeldis hjá móðurfólki. 10 árum síðar giftist María Francis dauphin frakka og komust þar til ríkiserfða 1559 við lát Hinriks annars. Árið eftir lést móðir Maríu í Skotlandi og stuttu síðar misssti María mann sinn, hinn unga frakkakóng Francis II, banamein hans var eyrnabólga; þau barnlaus. María mátti nú heita fulltíða, fríð sýnum, há vexti, greind, menntuð talandi 4 tungumál, vel íþróttum búin, friðelskandi, furðu laus við hleypidóma þótt alinn væri upp í kaþólsku, kunni mælskulist og orti ljóð. Frænka hennar Elísabet dóttir Hinriks áttunda, sem hafði sagt skilið við páfadóm og Önnu Boleyn einnar af hans mörgu konum sem hann lét gera höfðinu styttri, var nýorðin drottning á Englandi og foringi mótmælenda en þeir höfðu orðið undirtökin í Skotlandi einnegin. Amma Maríu, Margrét Tudor drottning Jakobs fjórða skotakóngs, var systir Hinriks áttunda; þær voru því skyldar að öðrum og þriðja drottningarnar María og Elísabet fyrsta. Maríu Stuart fýsti nú til heimkynna sinna í Skotlandi og hélt þangað 1560 þótt hún mætti vita að hennar biðu miklir erfiðleikar og hættur, bæði vegna óeiningar í eigin ríki og afskipta af hálfu englendinga. 5 árum síðar giftist hún margskyldum frænda sínum Hinriki Stuart, bæði komin af Margréti Tudor. Þau eignuðust soninn Jakob sem lifði af róstutíma og átti eftir að ríkja yfir bæði Skotlandi og Englandi. Hinrik var mesti ribbaldi og lét vega einkaritara drottningar vegna afbrýðisemi en var svo sjálfur drepinn í samsæri aðalsmanna. María, til að halda völdum og þyrma lífi sonar síns, giftist fljótlega aftur öðrum ribbalda en skoskir aðalsmenn gerðu enn uppreisn, fangelsuðu drottningu og neyddu til að afsala sér völdum, formlega til sonar síns eins árs en í reynd til hálfbróður síns sem varð ríkisstjóri en skammlífur. Maríu tókst að losna úr dýflissu skota, dró saman her og reyndi að berjast til valda að nýju en beið ósigur. Hún flúði þá suður yfir landamærin 1568 og leitaði skjóls hjá frænku sinni Elísabetu Englandsdrotningu. Sú var full tortryggni í garð hinnar glæsilegu kaþólsku konu sem taldist hafa erfðarétt að ensku krúnunni og setti þegar varðhöld um Maríu. Næstu 19 árin var svo María í haldi Elísabetar, mismunandi ströngu, en að lokum, eftir nokkurra mánaða réttarhöld, var hún tekin af lífi fyrir drottinsvik í febrúar 1587 ekki fullra 45 ára að aldri. Elísabet treysti sér aldrei til að hitta og horfast í augu við frænku sína og að henni látinni reit hún undarlegt bréf til Jakobs sonar hennar harmandi dauðdagann og taldi hann „slys“. 16 ár í viðbót átti Elísabet meydrottning eftir að sitja á valdastóli en eftir hennar dag varð sá sami Jakob Maríuson eftirmaður hennar á þróni, Jakob fyrsti englakóngur. Eitt hans fyrsta verk var að láta flytja jarðneskar leifar móður sinnar til Westminster Abbey og skrínleggja þær þar við hlið Elísabetar.
Er svo lokið forspjalli að 5 laga söngvasveig Róberts Schumanns „Kvæði Maríu Stúart drottningar“ sem talið er að hún hafi sjálf ort á markverðum tímamótum ævi sinnar og þýtt hafði á þýsku shakespeare-fræðingurinn Gisbert Vincke 1813–1892. Eins og Gerrit hefir ítrekað nefnt voru í sumar leið 200 ár frá fæðingu Róberts, eins hins helsta tónskálds rómantíska tímabilsins. 15. september flutti Hulda Björk Garðarsdóttir með Gerrit ljóðaflokkinn Frauenliebe und -leben í eyranu en nú var komið að Auði Völu Gunnarsdóttur sópran að syngja um hjartaskerandi nauðir drottningarinnar fögru. Báðir ljóðaflokkarnir lúta að örlögum kvenna, þann fyrri um Kvennaástir tónsetti Schumann nokkuð snemma á ferli sínum, 1840, þegar hann endanlega hafði þóst hafa höndlað lífshamingjuna með því að kvænast hinni hæfileikaríku hljómlistakonu Klöru Wieck, en hinn síðari um líf skotadrottningar tónsetti hann 1852 þegar farið var að halla undan fæti fyrir honum, hann hafði misst hljómsveitarstjórastöðu sína í þuslaraþorpinu Düsseldorf og einkenni andlegrar truflunar voru skammt undan. Verkið er hans síðasta fyrir einsöngsrödd.
Söngur Auðar og meðleikur Gerrits var lét fáar óskir óuppfylltar. Fyrsti söngur Maríu Frakkland kvatt (1560) með trega: Ade, mein fröhlich Frankenland / Wo ich die liebste Heimat fand. Annar söngur bæn skotadrottningar um heillir til handa nýfæddum syni (1566) með andagt og stunum. Þriðji söngur orðsending til Elísabetar Englandsdrottningar þegar María völdum svipt er á leiðinni suður (1568); segist hræðast margt en ekki sína „kæru systur“: So bin auch ich bewegt von Furcht und Sorgen / Vor euch nicht, Schwester. Doch des Schicksals Walten / Zerreißt das Segel oft, dem wir vertraut. Fjórði söngur sonnettan Kveðja til heimsins (1586) þegar María sér að hverju fer, segist frábitin metorðum en eigi eina ósk: Bald geht mit mir zu Grabe Hass und Streit. Fimmti söngur bæn á banastund (1587) til endurlausnarans: … ich hoffe auf dich / … nun rette du mich!
Nú sneru þau Gerrit og Auður sér að óperum; hún söng maríubæn, ave maria, Desdemonu úr 4ða þætti Óþelló Verdis (1887), en aðstæður eru svipaðað og í lokabæn Maríu skotadrottningar, dauðinn er á næsta leiti. Einnig fluttu þau aðra ítalska aríu, einnig eftir Verdi að vér ætlum.
Lokalagið var úr Tannhäuser Wagners (1845/1861), geysierfitt til söngs og ekki var spilverkið síður kröfuhart og var sem mörg hljóðfæri hljómuðu í senn. Eftirminnilegur hljómleikur daginn þann.
María dóttir Jakobs 5ta skotakóngs og franskrar spúsu hans fæddist í sama mund og faðirinn lést 1542. Hún var því eins árs krýnd drottning skota en skoskir aðalsmenn og þing þeirra fóru með stjórn ríkis og að þeirra ráðum og móður hennar, sumpart vegna skæra við granna sunnan landamæra, var telpan send 6 ára til Frakklands trúlofuð konungssyni þar, til uppeldis hjá móðurfólki. 10 árum síðar giftist María Francis dauphin frakka og komust þar til ríkiserfða 1559 við lát Hinriks annars. Árið eftir lést móðir Maríu í Skotlandi og stuttu síðar misssti María mann sinn, hinn unga frakkakóng Francis II, banamein hans var eyrnabólga; þau barnlaus. María mátti nú heita fulltíða, fríð sýnum, há vexti, greind, menntuð talandi 4 tungumál, vel íþróttum búin, friðelskandi, furðu laus við hleypidóma þótt alinn væri upp í kaþólsku, kunni mælskulist og orti ljóð. Frænka hennar Elísabet dóttir Hinriks áttunda, sem hafði sagt skilið við páfadóm og Önnu Boleyn einnar af hans mörgu konum sem hann lét gera höfðinu styttri, var nýorðin drottning á Englandi og foringi mótmælenda en þeir höfðu orðið undirtökin í Skotlandi einnegin. Amma Maríu, Margrét Tudor drottning Jakobs fjórða skotakóngs, var systir Hinriks áttunda; þær voru því skyldar að öðrum og þriðja drottningarnar María og Elísabet fyrsta. Maríu Stuart fýsti nú til heimkynna sinna í Skotlandi og hélt þangað 1560 þótt hún mætti vita að hennar biðu miklir erfiðleikar og hættur, bæði vegna óeiningar í eigin ríki og afskipta af hálfu englendinga. 5 árum síðar giftist hún margskyldum frænda sínum Hinriki Stuart, bæði komin af Margréti Tudor. Þau eignuðust soninn Jakob sem lifði af róstutíma og átti eftir að ríkja yfir bæði Skotlandi og Englandi. Hinrik var mesti ribbaldi og lét vega einkaritara drottningar vegna afbrýðisemi en var svo sjálfur drepinn í samsæri aðalsmanna. María, til að halda völdum og þyrma lífi sonar síns, giftist fljótlega aftur öðrum ribbalda en skoskir aðalsmenn gerðu enn uppreisn, fangelsuðu drottningu og neyddu til að afsala sér völdum, formlega til sonar síns eins árs en í reynd til hálfbróður síns sem varð ríkisstjóri en skammlífur. Maríu tókst að losna úr dýflissu skota, dró saman her og reyndi að berjast til valda að nýju en beið ósigur. Hún flúði þá suður yfir landamærin 1568 og leitaði skjóls hjá frænku sinni Elísabetu Englandsdrotningu. Sú var full tortryggni í garð hinnar glæsilegu kaþólsku konu sem taldist hafa erfðarétt að ensku krúnunni og setti þegar varðhöld um Maríu. Næstu 19 árin var svo María í haldi Elísabetar, mismunandi ströngu, en að lokum, eftir nokkurra mánaða réttarhöld, var hún tekin af lífi fyrir drottinsvik í febrúar 1587 ekki fullra 45 ára að aldri. Elísabet treysti sér aldrei til að hitta og horfast í augu við frænku sína og að henni látinni reit hún undarlegt bréf til Jakobs sonar hennar harmandi dauðdagann og taldi hann „slys“. 16 ár í viðbót átti Elísabet meydrottning eftir að sitja á valdastóli en eftir hennar dag varð sá sami Jakob Maríuson eftirmaður hennar á þróni, Jakob fyrsti englakóngur. Eitt hans fyrsta verk var að láta flytja jarðneskar leifar móður sinnar til Westminster Abbey og skrínleggja þær þar við hlið Elísabetar.
Er svo lokið forspjalli að 5 laga söngvasveig Róberts Schumanns „Kvæði Maríu Stúart drottningar“ sem talið er að hún hafi sjálf ort á markverðum tímamótum ævi sinnar og þýtt hafði á þýsku shakespeare-fræðingurinn Gisbert Vincke 1813–1892. Eins og Gerrit hefir ítrekað nefnt voru í sumar leið 200 ár frá fæðingu Róberts, eins hins helsta tónskálds rómantíska tímabilsins. 15. september flutti Hulda Björk Garðarsdóttir með Gerrit ljóðaflokkinn Frauenliebe und -leben í eyranu en nú var komið að Auði Völu Gunnarsdóttur sópran að syngja um hjartaskerandi nauðir drottningarinnar fögru. Báðir ljóðaflokkarnir lúta að örlögum kvenna, þann fyrri um Kvennaástir tónsetti Schumann nokkuð snemma á ferli sínum, 1840, þegar hann endanlega hafði þóst hafa höndlað lífshamingjuna með því að kvænast hinni hæfileikaríku hljómlistakonu Klöru Wieck, en hinn síðari um líf skotadrottningar tónsetti hann 1852 þegar farið var að halla undan fæti fyrir honum, hann hafði misst hljómsveitarstjórastöðu sína í þuslaraþorpinu Düsseldorf og einkenni andlegrar truflunar voru skammt undan. Verkið er hans síðasta fyrir einsöngsrödd.
Söngur Auðar og meðleikur Gerrits var lét fáar óskir óuppfylltar. Fyrsti söngur Maríu Frakkland kvatt (1560) með trega: Ade, mein fröhlich Frankenland / Wo ich die liebste Heimat fand. Annar söngur bæn skotadrottningar um heillir til handa nýfæddum syni (1566) með andagt og stunum. Þriðji söngur orðsending til Elísabetar Englandsdrottningar þegar María völdum svipt er á leiðinni suður (1568); segist hræðast margt en ekki sína „kæru systur“: So bin auch ich bewegt von Furcht und Sorgen / Vor euch nicht, Schwester. Doch des Schicksals Walten / Zerreißt das Segel oft, dem wir vertraut. Fjórði söngur sonnettan Kveðja til heimsins (1586) þegar María sér að hverju fer, segist frábitin metorðum en eigi eina ósk: Bald geht mit mir zu Grabe Hass und Streit. Fimmti söngur bæn á banastund (1587) til endurlausnarans: … ich hoffe auf dich / … nun rette du mich!
Nú sneru þau Gerrit og Auður sér að óperum; hún söng maríubæn, ave maria, Desdemonu úr 4ða þætti Óþelló Verdis (1887), en aðstæður eru svipaðað og í lokabæn Maríu skotadrottningar, dauðinn er á næsta leiti. Einnig fluttu þau aðra ítalska aríu, einnig eftir Verdi að vér ætlum.
Lokalagið var úr Tannhäuser Wagners (1845/1861), geysierfitt til söngs og ekki var spilverkið síður kröfuhart og var sem mörg hljóðfæri hljómuðu í senn. Eftirminnilegur hljómleikur daginn þann.
laugardagur, 13. nóvember 2010
List sem hrífur til betri heima
Tenórsöngvarinn Gissur Páll Gissurarson kom fram í eyranu hjá Gerrit Schuil miðvikudaginn 10. nóvember og söng nokkur ljóðalög Schuberts, í fyrsta skipti opinberlega að því er hann sjálfur sagði, en Gissur er kunnur að ítölskum söng enda menntaður með þarlendum til margra ára. Hann hóf sönginn á afar hægu og hátíðlegu, allt að því sorgþrungnu lagi sem hér verður ætlað að hafi verið bænarákall á allra sálna messu: Liebevolle Mädchen Seelen / deren Tränen nicht zu zählen / die ein falscher Freund verließ / … ruh’n in Frieden! Sem sé dulbúinn ástarsöngur, einskonar inngangur að Ständchen: Leise flehen meine Lieder / Durch die Nacht zu dir / In den stillen Hain hernieder / Liebchen, komm zu mir! – sem einnig gengur varfærnislega fram, ljóðsöngvarnir líða ljúft á næturþeli áður en viðfang ástarinnar er örmum slungið. Þriðja lagið kann að hafa verið við ljóð Rückerts: Du bist die Ruh / Der Friede mild / Die Sehnsucht du / Und was sie stillt. Hægt og svífandi en samt nokkuð sterkt. Næst spriklaði silungurinn: Ein Fischer mit der Rute / Wohl an dem Ufer stand / Und sah's mit kaltem Blute / wie sich das Fischlein wand. Og allt í tómu fjöri en reyndar líka harmi yfir vonsku heimsins. Schubert-sveigurinn endaði á lofgerð til hljómlistarinnar: … in wieviel grauen Stunden … Hast du … mich in eine beßre Welt entrückt! Síðasta kynnta lagið var af heimavelli söngvarans, una furtiva lagrima úr l’Elisir d’amore eftir Gaetano Donizetti frá 1832, fáum árum eftir ótímabæran dauða ljóðsöngvasnillingsins Schuberts. Munurinn kannski ekki síst sá að áheyrandinn lifir tilfinningar Schuberts í sjálfum sér, finnur sannindi þeirra, en Donizetti og öll þau ítölsku snoturmenni sveifla sér í kringum tilfinningalífið, opna einn og einn glugg og það virðist satt sem maður sér en það er einhvern veginn eins og utan við hann sjálfan. Sannarlega ekki við flytjendur eyrans að sakast um það! Aukalag var flutt sem ekki þótti taka að kynna, þýskt óperulag að virtist vera. – Kannski leyfist að geta þess að nefndur Gissur góðsöngvari er bróðurson bræðranna Páls og Ólafs frá Hraungerði sem nefndir voru í frásögn af 70 ára hernámi í Flóa hér á vefsíðunni; þar með er Stefanía hin söngglaða prestsfrú Gissurardóttir amma hans.
föstudagur, 12. nóvember 2010
Herskáli, Smalaskáli, Tryggvaskáli – að 70 árum liðnum
Safnahelgi var á Suðurlandi dagana 5ta til 7unda nóvember. Þá var talsvert um að vera í þéttbýlisstöðum fjórðungsins og jafnvel uppum sveitir einnegin. Því bar vel í veiði að skreppa austur yfir Fjall á laugardeginum og athuga hvað í boði væri á Selfossi.
(Já, það eru ekki allir sunnlendingar hrifnir af þeim opinberu heitum sem tvö stór sveitarfélög Flóans hafa fengið í nútímanum og þykir ýmsum hvorugt réttnefni: Árborg er ekki borg, hvorki í hinni gömlu landfræðilegu merkingu né síðari merkingu um þéttbýlissamfélag stærri gerðar. Og ankannalegt að þorpin niðri á ströndinni séu kennd við ána Ölfusá sem vissulega rennur í gegnum Selfoss og skilur neðar Breiðumýri frá Ölfusfor. Enn skrítnara er að nefna eystri hluta millifljótalandsins (mesópótamíu Íslands) Flóahrepp og nái aðeins yfir helming Flóans. Skyldu þeir Flóahreppsmenn ala með sér útþenslustefnu og huga á landvinninga í ytri hlutanum?)
60 manna tyrfingsfar rúmaði ekki alla sem vildu fræðast af Þóri Vigfússyni í Kaldaðarnesökuferð svo að bæta þurfti við sjálfgengum kálfi þar sem Árni Sverrir hátalaði til fólks. Ekki voru skemmtandi og fræðandi frásagnir skornar við nögl í ferðinni, hvorki í bílnum né heldur á hlaðinu í Kaldaðarnesi þar sem fólk nýtti sér balann sem bæjarhóllinn gamli nú myndar og trónir þar innantómt kastalahús herra jarðarinnar sem hér er ekki drottinn upphæða heldur Jörundur Gauksson og hefir víst enn aðsetur sitt niðri í Hreiðurborg. (Innan sviga skruppu ýmsir niður í kirkjugarð sem enn nýtist þótt kirkjan hafi verið tekin niður í öndverðri tíð Sigurðar sýslumanns; þar liggur hann sjálfur grafinn og hans fólk, einnig Jörundur Brynjólfsson og hans fólk og Ingibjörg ekkja Gauks hefir þegar fengið áletrun á legstein, vantar aðeins dánardægrið enda hún bráðlifandi í Kálfhaga.) Á bæjarhólnum var rifjað upp að 10. maí 1940 þegar breski herinn steig á land í Reykjavík hélt hersveit þegar austur í Flóa og beint að Kaldaðarnesi þar sem Lýður hreppstjóri Guðmundsson í Litlu-Sandvík stóð fyrir axjón á búi þeirra sýslumannsbarna sem þar höfðu séð um búrekstur eftir dag foreldranna (Sigurður Ólafsson lést 1927, Sigríður Jónsdóttir 1932). Jón kaldi Sigurðsson (skrifstofustjóri alþingis) var náttúrlega á staðnum og kunni einn þar staddra íslendinga að tala ensku, gat leiðrétt misskilning á báða bóga, þann hjá bretum að hreppstjórinn með húfuna væri þýskur foringi, hinn hjá íslendingum að aðkomumenn væru þýskir hermenn. Hvar er flugvöllurinn? – þarna í mýrinni, kvað Jón. Hún leit ekki mikið öðruvísi út þá en nú, 70 árum síðar, þegar ekkert sést þeirra mannvirkja sem þarna voru gerð á vegum breska hersins á árunum 1940–43. Þá má segja að heil borg hafi risið á túni og engjum Kaldaðarness og enginn bóndi hélst þar við búskap fyrr en eftir stríðslok 1945. Skrítin atvik ullu því að herflugvöllur var gerður í Kaldaðarnesi, það að þýskur flugmaður hafði lent þar rellu sinni árið 1920 (fyrirvari um ártal!) Þetta vissu bretar og gerðu því skóna í öndverðu stríðinu að þýski flugherinn væri um það bil að setjast þar á fullbúinn flugvöll. Þór minnti á það þegar einn danskurinn á Selfossi, Malling Andreasen, lenti í ketilsprengingu og slasaðist lífshættulega en var tjaslað saman í hersjúkrahúsinu mikla í Kaldaðarnesi, fékk málmplötu á höfuðkúpuna til að halda innvolsinu í skefjum. Ein framkvæmdanna var olíuleiðsla á mjórri óakfærri brú yfir Ölfusá nálægt gamla ferjustaðnum milli Kaldaðarness og Arnarbælis en brúna tók af í miklum flóðum viku af mars 1943. Þá fór flugvöllurinn á kaf í vatn og margir herskálanna voru umflotnir, hinn horski her flúði sem fætur toguðu upp að Selfossi. Í kjölfar þessa dró úr mikilvægi Kaldaðarness en bandaríska setuliðið setti mikinn kraft í byggingu flugvallar og herstöðvar á Miðnesheiði. Að öllum þessum frásögnum loknum var haldið heim á leið og tali snúið að öðrum efnum svo sem krossinum helga sem stóð í pápískri tíð í Kaldaðarnesi og svo mikil helgi var á að fólk flykktist á staðinn til að njóta blessunar en aðrir sem ekki komust alla leið sóttust eftir að sjá til hans úr fjarlægð svo sem konur þær úr Selvogi sem Kvennagönguhólar utan í Selvogsheiði eru við kenndir. Verður þó að segjast að fráneygar hafa þær konur verið sem höfðu veður af krossinum svo langt að, jafnvel þótt hann væri borinn út úr kirkjunni í Kaldaðarnesi á góðviðrisdögum. Gissur Einarsson fyrsti biskup lútersku (1540–48) lét taka krossinn niður og fela svo að fólk hætti að leita líknar hjá auvirðilegum hlutum, og hvað gerðist? Biskup varð skammlífur og dó. Eftirmaður hans um 8 ára skeið Marteinn Einarsson mun hafa látið krossinn í friði en sagði af sér biskupsdómi í hendur skálksins Gísla Jónssonar sem gerði betur en Gissur, lét brjóta krossinn og brenna brotunum. Hvað gerðist? – hann dó (að vísu þrem áratugum síðar).
Komin í Selfossbyggð aftur var ekið út á flugvöllinn þar og gengið í flugskýli Einars Elíassonar í SET (lagnavöruframleiðsla) og Jóns Guðbrandssonar dýralæknis. Þar eiga þeir félagar ýmsa dýrgripi loftsins og landsins vega og merkilegt safn stríðsminja úr Kaldaðarnesi sem Einar hefur annast og kallar nú Ekki-safn. Þar mátti sjá sérlega ófrýnilega dráttarvél sem sat þar áratugum saman og ryðgaði í mýrarkeldu og margt fleira gott, aðallega smáhluti reyndar. Staðarmaður sagði mér að hann hefði ekki vitað um þetta safn en var þó kunnugt um að Einar hefði eitthvað verið að grúska í svona gömlu dóti. Klukkan tvær mínútur yfir tólf var aftur komið á upphafsstað fyrir framan gamla kaupfélagið sem nú kallast ráðhús en beint upp af biðstöð strætisvagnsins er gengið inn í bókasafn staðarins. Það var opið og til sýnis ýmislegt úr stríðsminjasafni Tryggva Blumensteins, herklæði, myndir, skjöl, m. a. sendibréf með útklippti gati ritskoðunar. Tryggvi mun vera þrítugur maður sem hefur safnað slíku efni frá 10 ára aldri upplýsti formælandi menningarmálanefndar kaupstaðarins Kjartan Björnsson.
Mili klukkan 2 og 4 var dagskrá í Tryggvaskála (Gunnarssonar) þar sem flutt var margvíslegt efni tengt hernáminu fyrir 70 árum og hernámsárum í Flóanum, söngur, kvikmynd, erindi, upplestur, frásagnir.
Skúli Sæland sagnfræðingur ofan úr Tungum hafði tekið saman erindi með sýningu skjámynda sem fæstar sáust um aðdraganda hernáms og fyrstu dægrin. Fróðlegt nokkuð enda Skúli vel að sér um styrjaldarárin.
Sýnd voru myndskeið Kadóríans frá Hraungerði og Ólafur Sigurðsson fréttamaður sagði deili á börnum sem sáust á vappi. Milli þeirra atriða sagði Páll bróðir Ólafs (Palli prests, synir séra Sigurðar Pálssonar 1901–1987 og Stefaníu Gissurardóttur 1909–89) endurminningabrot frá stríðsárunum en hann var 6 ára þegar herinn kom. Þjóðverjinn Herr Pripp kom í Hraungerði og dvaldist þar nokkra daga, þóttist vera sérfræðingur í katólskum helgisiðum en séra Sigurður mun hafa kímt að þeirri fullyrðingu. Var allt óljóst um erindagerðir Pripps í landinu en hann var lukkulega horfinn rétt áður en bretar stigu á land. Tvær óléttar stúlkur fengu um skeið hæli í Hraungerði, fyrr María nokkur, fylgikona skipverja á Gullfossi sem varð innlyksa í Kaupinhöfn við hernám Þjóðverja. Hún kynntist vinnumanni á næsta bæ og gat lagst þar við stjóra. Hin síðari var Sigríður Kristinsdóttir og ól barn sitt hjá Stefaníu prests, Magga ljósa tók á móti sveini sem síðar varð bílasnillingurinn Stjáni meik. Faðirinn var enginn annar en Jón Kristófer kadett sem um skeið hafði búið í London, gengið í breska herinn og kom hingað túlkur með hernámsliðinu. Þar gekk honum í fyrstu allt í haginn en svo seig á ógæfuhlið eins og jafnan var hjá honum á þessum árum, hann féll í drykkjuskap og gat ekki sinnt starfi sínu. Bretar urðu illir við að missa túlk sinn en Jón tók það ráð að strjúka úr hernum. Við liðhlaupi lágu þungar refsingar og leituðu nú bretar drottinssvikarans. Eins og vita mátti og bretar eða þeirra íslensku hjálparkokkar giskuðu á leitaði kadettinn skjóls á heimili barnsmóður sinnar í Hraungerði. Þar var honum vel tekið enda hafði hann frá mörgu að segja og var glæsimenni þegar hann mátti sín. Út í frá var hann Jón vinnumaður og gekk með heimilisfólki að störfum. Ef grunur var á að bretar kæmu var Páll litli látinn fara með hann út á tún í hólinn Smalaskála og skyldu þeir fela sig þar í holu uns hættan væri liðin hjá. Bretarnir leituðu um allan bæ og útihús, fóru svo í kirkju og hlýddu á guðsorð hjá prestinum; sjálfsagt hefir Stefanía hin söngglaða ekki látið sitt eftir liggja. Gaman hefði verið að heyra hvernig presturinn, þjónn sannleikans, hefði svarað spurningum breta um það hvað hann vissi um kadettinn, svo sagði Páll um föður sinn. Að lokum þreyttist fólk á að hafa þennan hættulega mann barnsföður vinnukonunnar á bænum, honum var komið norður yfir Hvítá hjá Oddgeirshólum, kvaðst Páll ekki vita hvað um hann hefði orðið í Grímsnesinu, en nokkuð er það að kadettinn lifði af og lenti aldrei í klóm breta. Ýmislegt fleira bar á góma í gagnorðri frásögn Páls vélvirkja; enn man hann þýsku flugvélina fljúga lágflug yfir Flóann, þá sem skaut skotum að bresku hermönnunum við Ölfusárbrú 9unda febrúar 1941.
Ólafur fréttamaður kvaðst muna minna eftir stríðsárunum en Páll bróðir enda yngri. Hermdi þó orðaskipti foreldra sinna þegar Sigurður hringdi í símstöðina á Selfossi og fékk svar á ensku. Er það ekki gott, spurði Stefanía. Það kunna margir þjóðverjar ensku, ansaði prestur. Þetta kynni að hafa gerst á hernámsdaginn. Ólafur vakti athygli á staðsetningu flugvallanna sem bandamenn gerðu hér í stríðinu með tilliti til aðflugs til landsins: Kaldaðarnes hentaði bretum komandi úr suðri en Keflavík könum sem flugu að úr vestri. Allt fram að þotuöld sem hófst 1959 komust kanar ekki almennilega heiman frá sér til herstöðva sinna á meginlandi Evrópu án viðkomu og heppilegasta millilendingin var á Íslandi.
Sævar Logi Ólafsson sagnfræðingur á Héraðsskjalasafninu gerði tilraun til að flytja erindi um loftvarnir á stríðstímanum af hálfu íslenskra yfirvalda, aðallega í Reykjavík. Á Selfossi varð til loftvarnarnefnd undir forystu Páls sýslumanns Hallgrímssonar eftir „loftárásina“ í febrúar 1941. Óvíst um athafnasemi þeirrar nefndar.
Hákon Sigurgrímsson frá Holti (lengi framkvæmdastjóri stéttarsambands bænda og fulltrúi í landbúnaðarráðuneytinu) las upp úr rétt óútkominni endurminningabók sinni, Svo þú ert þessi Hákon. Snoturlega lesið.
Síðan steig fram Sigfús Kristinsson byggingameistari og sagði fram blaðalaust ýmsar minningar sínar um hernámið og stríðsárin en hann var 8 ára þegar breski herinn kom, fyrir 70 árum. Þótti áheyrendum gott að fá að hlæja að frásögnum hans og skrítlum.
Að lokum flutti Guðni Ágústsson mjólkurfræðingur ræðu með tilheyrandi tilburðum í handsveiflum og orðkynngi og dvaldi meira við pólitíska leistann sinn en sveitaminningar; að vísu getur hann ekki munað blessað stríðið sem færði íslendingum auð og tækni, eins og hann rakti, þar eð því lauk nokkru áður en hann skaust inn í barnahópinn á Brúnastöðum. Hins vegar mótaðist Guðni nokkuð af kaldastríðsárum; lét þess getið að hann hefði sjálfur ungur maður verið andstæðingur hernáms og fyllst hugsjónum um herlaust land en menn hlytu þó nú sem áður að átta sig á stöðu Íslands í veröldinni. Lýðveldið hefði verið stofnað 1944 með leyfi Bandaríkjanna, menn hefðu beinlínis beðið skeytis Roosevelts á Þingvelli áður en hægt var að lýsa yfir lýðveldistöku, og langa stund stóðu íslendingar undir verndarvængnum að vestan. Evrópa hafði í fyrstu ekkert að bjóða annað en sundrungu, mannvíg og eymd. Svo rétti hún úr sér en margt varhugavert í alþjóðapólitíkinni, ýmsir fylltust vonardraum um rússa en hvar er hann nú, Sigurjón? (og leit hvössum augum á aldraðan flóamann sem síst átti von á slíku skeyti). Nú steðja enn ógnir að þjóðinni, að þessu sinni sú mest að stórríkið Evrópa gleypi okkur og því eðlilegt að við lítum aftur vestur um haf til að fá styrk til sjálfstæðis og farsældar. Það væri margt að læra af sögu stríðsáranna og eftirtímans.
Inn á milli atriða var skotið músík sem Tónsmiðja Suðurlands stóð fyrir, Stefán Þorleifsson skólastjóri lék á píanó og Ásdís Ýr söng með stríðsárasöngva, þokkalega. Þar á meðal hinn fræga hermannasöng um Lili Marleen við ljósastaurinn sem Marlene Dietrich gerði heimsþekktan á stríðsárunum í herbúðum bandamanna. (Ekki víst að allir átti sig á því að lag og ljóð eru þýsk; skáldið Hans Leip orti kvæðið í varðstöðu við herbúðir í Ketilsgötu í Berlín rétt áður en hann skyldi fara á austurvígstöðvarnar í fyrra stríði en tveim áratugum síðar samdi Norbert Schulze lagið sem kabarettsöngkonan Lale Andersen söng inn á hljómplötu 1939 og var mikið spiluð í hernámsútvarpinu Soldatensender Belgrad 1941 og síðar; náðist um alla Evrópu.)
Um frammistöðu talenda á samkomunni í Tryggvaskála má fullyrða að hún stóð í öfugu hlutfalli við skólalærdóm þeirra. Umhugsunarefni; gerist víst víðar en í Flóanum.
Síðan var einskonar framhaldssamkoma í leikhúsi þeirra selfyssinga í gamla iðnskólahúsinu við Sigtún og stóð í rúma klukkustund. Erlingur Brynjólfsson fór yfir styrjaldarsviðið og skók loftvarnarbyssueftirlíkingarskellu Ólafs í Forsæti svo að áheyrendur vöknuðu við, sýnd var 12 mínútna Íslandskvikmynd amríska armenans Kadóríans frá 1943 í fyrsta skipti hérlendis (en brot úr þeirri sömu höfðu verið á dagskrá í Tryggvaskála) og leikfélagið lék nokkur atriði úr hernámssjónleik Jóns Hjartarsonar Brúin (milli heima?) Á undan söng kór Tónsmiðjunnar samanstandandi úr 3 körlum og 10 konum á sína vísu og á eftir þótti hlýða að flytja 40 ára gamalt íslenskt gauragangsóhljóðapopp af myndbandi og átti víst að fyrirstilla stríðssprengingar. Þar með lauk eftirminnilegum safnadegi í Selfossbyggð.
(Já, það eru ekki allir sunnlendingar hrifnir af þeim opinberu heitum sem tvö stór sveitarfélög Flóans hafa fengið í nútímanum og þykir ýmsum hvorugt réttnefni: Árborg er ekki borg, hvorki í hinni gömlu landfræðilegu merkingu né síðari merkingu um þéttbýlissamfélag stærri gerðar. Og ankannalegt að þorpin niðri á ströndinni séu kennd við ána Ölfusá sem vissulega rennur í gegnum Selfoss og skilur neðar Breiðumýri frá Ölfusfor. Enn skrítnara er að nefna eystri hluta millifljótalandsins (mesópótamíu Íslands) Flóahrepp og nái aðeins yfir helming Flóans. Skyldu þeir Flóahreppsmenn ala með sér útþenslustefnu og huga á landvinninga í ytri hlutanum?)
60 manna tyrfingsfar rúmaði ekki alla sem vildu fræðast af Þóri Vigfússyni í Kaldaðarnesökuferð svo að bæta þurfti við sjálfgengum kálfi þar sem Árni Sverrir hátalaði til fólks. Ekki voru skemmtandi og fræðandi frásagnir skornar við nögl í ferðinni, hvorki í bílnum né heldur á hlaðinu í Kaldaðarnesi þar sem fólk nýtti sér balann sem bæjarhóllinn gamli nú myndar og trónir þar innantómt kastalahús herra jarðarinnar sem hér er ekki drottinn upphæða heldur Jörundur Gauksson og hefir víst enn aðsetur sitt niðri í Hreiðurborg. (Innan sviga skruppu ýmsir niður í kirkjugarð sem enn nýtist þótt kirkjan hafi verið tekin niður í öndverðri tíð Sigurðar sýslumanns; þar liggur hann sjálfur grafinn og hans fólk, einnig Jörundur Brynjólfsson og hans fólk og Ingibjörg ekkja Gauks hefir þegar fengið áletrun á legstein, vantar aðeins dánardægrið enda hún bráðlifandi í Kálfhaga.) Á bæjarhólnum var rifjað upp að 10. maí 1940 þegar breski herinn steig á land í Reykjavík hélt hersveit þegar austur í Flóa og beint að Kaldaðarnesi þar sem Lýður hreppstjóri Guðmundsson í Litlu-Sandvík stóð fyrir axjón á búi þeirra sýslumannsbarna sem þar höfðu séð um búrekstur eftir dag foreldranna (Sigurður Ólafsson lést 1927, Sigríður Jónsdóttir 1932). Jón kaldi Sigurðsson (skrifstofustjóri alþingis) var náttúrlega á staðnum og kunni einn þar staddra íslendinga að tala ensku, gat leiðrétt misskilning á báða bóga, þann hjá bretum að hreppstjórinn með húfuna væri þýskur foringi, hinn hjá íslendingum að aðkomumenn væru þýskir hermenn. Hvar er flugvöllurinn? – þarna í mýrinni, kvað Jón. Hún leit ekki mikið öðruvísi út þá en nú, 70 árum síðar, þegar ekkert sést þeirra mannvirkja sem þarna voru gerð á vegum breska hersins á árunum 1940–43. Þá má segja að heil borg hafi risið á túni og engjum Kaldaðarness og enginn bóndi hélst þar við búskap fyrr en eftir stríðslok 1945. Skrítin atvik ullu því að herflugvöllur var gerður í Kaldaðarnesi, það að þýskur flugmaður hafði lent þar rellu sinni árið 1920 (fyrirvari um ártal!) Þetta vissu bretar og gerðu því skóna í öndverðu stríðinu að þýski flugherinn væri um það bil að setjast þar á fullbúinn flugvöll. Þór minnti á það þegar einn danskurinn á Selfossi, Malling Andreasen, lenti í ketilsprengingu og slasaðist lífshættulega en var tjaslað saman í hersjúkrahúsinu mikla í Kaldaðarnesi, fékk málmplötu á höfuðkúpuna til að halda innvolsinu í skefjum. Ein framkvæmdanna var olíuleiðsla á mjórri óakfærri brú yfir Ölfusá nálægt gamla ferjustaðnum milli Kaldaðarness og Arnarbælis en brúna tók af í miklum flóðum viku af mars 1943. Þá fór flugvöllurinn á kaf í vatn og margir herskálanna voru umflotnir, hinn horski her flúði sem fætur toguðu upp að Selfossi. Í kjölfar þessa dró úr mikilvægi Kaldaðarness en bandaríska setuliðið setti mikinn kraft í byggingu flugvallar og herstöðvar á Miðnesheiði. Að öllum þessum frásögnum loknum var haldið heim á leið og tali snúið að öðrum efnum svo sem krossinum helga sem stóð í pápískri tíð í Kaldaðarnesi og svo mikil helgi var á að fólk flykktist á staðinn til að njóta blessunar en aðrir sem ekki komust alla leið sóttust eftir að sjá til hans úr fjarlægð svo sem konur þær úr Selvogi sem Kvennagönguhólar utan í Selvogsheiði eru við kenndir. Verður þó að segjast að fráneygar hafa þær konur verið sem höfðu veður af krossinum svo langt að, jafnvel þótt hann væri borinn út úr kirkjunni í Kaldaðarnesi á góðviðrisdögum. Gissur Einarsson fyrsti biskup lútersku (1540–48) lét taka krossinn niður og fela svo að fólk hætti að leita líknar hjá auvirðilegum hlutum, og hvað gerðist? Biskup varð skammlífur og dó. Eftirmaður hans um 8 ára skeið Marteinn Einarsson mun hafa látið krossinn í friði en sagði af sér biskupsdómi í hendur skálksins Gísla Jónssonar sem gerði betur en Gissur, lét brjóta krossinn og brenna brotunum. Hvað gerðist? – hann dó (að vísu þrem áratugum síðar).
Komin í Selfossbyggð aftur var ekið út á flugvöllinn þar og gengið í flugskýli Einars Elíassonar í SET (lagnavöruframleiðsla) og Jóns Guðbrandssonar dýralæknis. Þar eiga þeir félagar ýmsa dýrgripi loftsins og landsins vega og merkilegt safn stríðsminja úr Kaldaðarnesi sem Einar hefur annast og kallar nú Ekki-safn. Þar mátti sjá sérlega ófrýnilega dráttarvél sem sat þar áratugum saman og ryðgaði í mýrarkeldu og margt fleira gott, aðallega smáhluti reyndar. Staðarmaður sagði mér að hann hefði ekki vitað um þetta safn en var þó kunnugt um að Einar hefði eitthvað verið að grúska í svona gömlu dóti. Klukkan tvær mínútur yfir tólf var aftur komið á upphafsstað fyrir framan gamla kaupfélagið sem nú kallast ráðhús en beint upp af biðstöð strætisvagnsins er gengið inn í bókasafn staðarins. Það var opið og til sýnis ýmislegt úr stríðsminjasafni Tryggva Blumensteins, herklæði, myndir, skjöl, m. a. sendibréf með útklippti gati ritskoðunar. Tryggvi mun vera þrítugur maður sem hefur safnað slíku efni frá 10 ára aldri upplýsti formælandi menningarmálanefndar kaupstaðarins Kjartan Björnsson.
Mili klukkan 2 og 4 var dagskrá í Tryggvaskála (Gunnarssonar) þar sem flutt var margvíslegt efni tengt hernáminu fyrir 70 árum og hernámsárum í Flóanum, söngur, kvikmynd, erindi, upplestur, frásagnir.
Skúli Sæland sagnfræðingur ofan úr Tungum hafði tekið saman erindi með sýningu skjámynda sem fæstar sáust um aðdraganda hernáms og fyrstu dægrin. Fróðlegt nokkuð enda Skúli vel að sér um styrjaldarárin.
Sýnd voru myndskeið Kadóríans frá Hraungerði og Ólafur Sigurðsson fréttamaður sagði deili á börnum sem sáust á vappi. Milli þeirra atriða sagði Páll bróðir Ólafs (Palli prests, synir séra Sigurðar Pálssonar 1901–1987 og Stefaníu Gissurardóttur 1909–89) endurminningabrot frá stríðsárunum en hann var 6 ára þegar herinn kom. Þjóðverjinn Herr Pripp kom í Hraungerði og dvaldist þar nokkra daga, þóttist vera sérfræðingur í katólskum helgisiðum en séra Sigurður mun hafa kímt að þeirri fullyrðingu. Var allt óljóst um erindagerðir Pripps í landinu en hann var lukkulega horfinn rétt áður en bretar stigu á land. Tvær óléttar stúlkur fengu um skeið hæli í Hraungerði, fyrr María nokkur, fylgikona skipverja á Gullfossi sem varð innlyksa í Kaupinhöfn við hernám Þjóðverja. Hún kynntist vinnumanni á næsta bæ og gat lagst þar við stjóra. Hin síðari var Sigríður Kristinsdóttir og ól barn sitt hjá Stefaníu prests, Magga ljósa tók á móti sveini sem síðar varð bílasnillingurinn Stjáni meik. Faðirinn var enginn annar en Jón Kristófer kadett sem um skeið hafði búið í London, gengið í breska herinn og kom hingað túlkur með hernámsliðinu. Þar gekk honum í fyrstu allt í haginn en svo seig á ógæfuhlið eins og jafnan var hjá honum á þessum árum, hann féll í drykkjuskap og gat ekki sinnt starfi sínu. Bretar urðu illir við að missa túlk sinn en Jón tók það ráð að strjúka úr hernum. Við liðhlaupi lágu þungar refsingar og leituðu nú bretar drottinssvikarans. Eins og vita mátti og bretar eða þeirra íslensku hjálparkokkar giskuðu á leitaði kadettinn skjóls á heimili barnsmóður sinnar í Hraungerði. Þar var honum vel tekið enda hafði hann frá mörgu að segja og var glæsimenni þegar hann mátti sín. Út í frá var hann Jón vinnumaður og gekk með heimilisfólki að störfum. Ef grunur var á að bretar kæmu var Páll litli látinn fara með hann út á tún í hólinn Smalaskála og skyldu þeir fela sig þar í holu uns hættan væri liðin hjá. Bretarnir leituðu um allan bæ og útihús, fóru svo í kirkju og hlýddu á guðsorð hjá prestinum; sjálfsagt hefir Stefanía hin söngglaða ekki látið sitt eftir liggja. Gaman hefði verið að heyra hvernig presturinn, þjónn sannleikans, hefði svarað spurningum breta um það hvað hann vissi um kadettinn, svo sagði Páll um föður sinn. Að lokum þreyttist fólk á að hafa þennan hættulega mann barnsföður vinnukonunnar á bænum, honum var komið norður yfir Hvítá hjá Oddgeirshólum, kvaðst Páll ekki vita hvað um hann hefði orðið í Grímsnesinu, en nokkuð er það að kadettinn lifði af og lenti aldrei í klóm breta. Ýmislegt fleira bar á góma í gagnorðri frásögn Páls vélvirkja; enn man hann þýsku flugvélina fljúga lágflug yfir Flóann, þá sem skaut skotum að bresku hermönnunum við Ölfusárbrú 9unda febrúar 1941.
Ólafur fréttamaður kvaðst muna minna eftir stríðsárunum en Páll bróðir enda yngri. Hermdi þó orðaskipti foreldra sinna þegar Sigurður hringdi í símstöðina á Selfossi og fékk svar á ensku. Er það ekki gott, spurði Stefanía. Það kunna margir þjóðverjar ensku, ansaði prestur. Þetta kynni að hafa gerst á hernámsdaginn. Ólafur vakti athygli á staðsetningu flugvallanna sem bandamenn gerðu hér í stríðinu með tilliti til aðflugs til landsins: Kaldaðarnes hentaði bretum komandi úr suðri en Keflavík könum sem flugu að úr vestri. Allt fram að þotuöld sem hófst 1959 komust kanar ekki almennilega heiman frá sér til herstöðva sinna á meginlandi Evrópu án viðkomu og heppilegasta millilendingin var á Íslandi.
Sævar Logi Ólafsson sagnfræðingur á Héraðsskjalasafninu gerði tilraun til að flytja erindi um loftvarnir á stríðstímanum af hálfu íslenskra yfirvalda, aðallega í Reykjavík. Á Selfossi varð til loftvarnarnefnd undir forystu Páls sýslumanns Hallgrímssonar eftir „loftárásina“ í febrúar 1941. Óvíst um athafnasemi þeirrar nefndar.
Hákon Sigurgrímsson frá Holti (lengi framkvæmdastjóri stéttarsambands bænda og fulltrúi í landbúnaðarráðuneytinu) las upp úr rétt óútkominni endurminningabók sinni, Svo þú ert þessi Hákon. Snoturlega lesið.
Síðan steig fram Sigfús Kristinsson byggingameistari og sagði fram blaðalaust ýmsar minningar sínar um hernámið og stríðsárin en hann var 8 ára þegar breski herinn kom, fyrir 70 árum. Þótti áheyrendum gott að fá að hlæja að frásögnum hans og skrítlum.
Að lokum flutti Guðni Ágústsson mjólkurfræðingur ræðu með tilheyrandi tilburðum í handsveiflum og orðkynngi og dvaldi meira við pólitíska leistann sinn en sveitaminningar; að vísu getur hann ekki munað blessað stríðið sem færði íslendingum auð og tækni, eins og hann rakti, þar eð því lauk nokkru áður en hann skaust inn í barnahópinn á Brúnastöðum. Hins vegar mótaðist Guðni nokkuð af kaldastríðsárum; lét þess getið að hann hefði sjálfur ungur maður verið andstæðingur hernáms og fyllst hugsjónum um herlaust land en menn hlytu þó nú sem áður að átta sig á stöðu Íslands í veröldinni. Lýðveldið hefði verið stofnað 1944 með leyfi Bandaríkjanna, menn hefðu beinlínis beðið skeytis Roosevelts á Þingvelli áður en hægt var að lýsa yfir lýðveldistöku, og langa stund stóðu íslendingar undir verndarvængnum að vestan. Evrópa hafði í fyrstu ekkert að bjóða annað en sundrungu, mannvíg og eymd. Svo rétti hún úr sér en margt varhugavert í alþjóðapólitíkinni, ýmsir fylltust vonardraum um rússa en hvar er hann nú, Sigurjón? (og leit hvössum augum á aldraðan flóamann sem síst átti von á slíku skeyti). Nú steðja enn ógnir að þjóðinni, að þessu sinni sú mest að stórríkið Evrópa gleypi okkur og því eðlilegt að við lítum aftur vestur um haf til að fá styrk til sjálfstæðis og farsældar. Það væri margt að læra af sögu stríðsáranna og eftirtímans.
Inn á milli atriða var skotið músík sem Tónsmiðja Suðurlands stóð fyrir, Stefán Þorleifsson skólastjóri lék á píanó og Ásdís Ýr söng með stríðsárasöngva, þokkalega. Þar á meðal hinn fræga hermannasöng um Lili Marleen við ljósastaurinn sem Marlene Dietrich gerði heimsþekktan á stríðsárunum í herbúðum bandamanna. (Ekki víst að allir átti sig á því að lag og ljóð eru þýsk; skáldið Hans Leip orti kvæðið í varðstöðu við herbúðir í Ketilsgötu í Berlín rétt áður en hann skyldi fara á austurvígstöðvarnar í fyrra stríði en tveim áratugum síðar samdi Norbert Schulze lagið sem kabarettsöngkonan Lale Andersen söng inn á hljómplötu 1939 og var mikið spiluð í hernámsútvarpinu Soldatensender Belgrad 1941 og síðar; náðist um alla Evrópu.)
Um frammistöðu talenda á samkomunni í Tryggvaskála má fullyrða að hún stóð í öfugu hlutfalli við skólalærdóm þeirra. Umhugsunarefni; gerist víst víðar en í Flóanum.
Síðan var einskonar framhaldssamkoma í leikhúsi þeirra selfyssinga í gamla iðnskólahúsinu við Sigtún og stóð í rúma klukkustund. Erlingur Brynjólfsson fór yfir styrjaldarsviðið og skók loftvarnarbyssueftirlíkingarskellu Ólafs í Forsæti svo að áheyrendur vöknuðu við, sýnd var 12 mínútna Íslandskvikmynd amríska armenans Kadóríans frá 1943 í fyrsta skipti hérlendis (en brot úr þeirri sömu höfðu verið á dagskrá í Tryggvaskála) og leikfélagið lék nokkur atriði úr hernámssjónleik Jóns Hjartarsonar Brúin (milli heima?) Á undan söng kór Tónsmiðjunnar samanstandandi úr 3 körlum og 10 konum á sína vísu og á eftir þótti hlýða að flytja 40 ára gamalt íslenskt gauragangsóhljóðapopp af myndbandi og átti víst að fyrirstilla stríðssprengingar. Þar með lauk eftirminnilegum safnadegi í Selfossbyggð.
Allskonar ást Maríusar
Maríus Hermann Sverrisson 37 ára tenórsöngvari sonur Margrétar Jóhönnu Pálmadóttur stjórnanda Vox feminae söng um „allskonar ást“ á hádegishljómleik Antoníu Hevesi í Hafnarborg 4ða nóvember. Maríus fór létt með það, menntaður í bæði söng og leiklist í ýmsum löndum og þrautþjálfaður söngleikjamaður á meginlandi álfunnar. Fyrst var föðurlandsástin, hægfljótandi dálítið hátíðlegur volgusöngur keisaraerfingjans Alexej úr söngleiknum Der Zarewitsch eftir Franz Lehár frá 1927, Allein, wieder allein. Sannarlega ólíkt léttúðarsöngvum úr þekktari óperettum Lehárs svo sem Kátu ekkjunni eða Brosandi landi. Síðan kom ástin til heimsborgarinnar, aðsetur tóngyðjunnar lífsgleðjandi: Wien, Wien, nur du allein /sollst stets die Stadt meiner Träume sein, lag og texti 1912 eftir embættismanninn Rudolf Sieczynski. Eftir það sungið uppá amrísku: Úr breiðvangs söngleiknum Mitt ljósa man 1956 eftir Fredrick Loewe og síðan kom Saga úr Vesturbænum, fyrst uppfærð á Breiðvangi 1957, tónlist Leonards Bernstein, 3 söngvar: Í kvöld, María og einhverstaðar. Allt afar snoturlega gert hjá söngvara og meðleikara; rödd Maríusar er þýð og mjúk, velhljómandi hvort sem er á veikum tóni eða sterkum. Aukalagið var glimrandi, Gern hab ich die Fraun geküßt úr óperettunni Paganini eftir Lehár frá 1925.
miðvikudagur, 10. nóvember 2010
Strengleikar í eyra
Liðinn var hálfur mánuður frá síðasta „eyra“ þegar Gerrit birtist 3ja nóvember framan við grátur fríkirkjunnar (27. október hafði „eyrað“ dottið af eða út vegna veikinda) og kallaði á fund sinn og okkar áheyrenda Elísabetu Waage með hörpuna og lék einleik af kunnáttu smekkvísi og smitandi tónelsku. Fyrst barokklag eftir William Croft 1678–1727 organista við Westminster Abbey. Svo galdraði hún fram hrævarelda belgans Alphonse Hasselmans 1845–1912 sem ólíkt barokklaginu var samið fyrir hörpu. Þá flutti Elísabet kveðju trúbadúrs til föðurlands síns eftir velska höpuleikarann John Thomas 1826–1913. Noktúrna eftir Míkjál Glinku (Михаи́л Гли́нка) 1804–1857 hljómaði fagurlega, og loks flutti hún þjóðlagið sem haft er við kvöldbæn Hallgríms heitins Péturssonar og Míkael Jón Clarke hefir útsett. Innámilli sagði hörpuleikarinn okkur frá hljóðfæri sínu, hvernig það hefði þróast úr ýmsum frumgerðum og fengið núverandi mynd snemma á 19ándu öld, sína 47 strengi og 7 fótstig. Strengina væri hægt að gera úr ýmsum efnum en hún hefði mestar mætur á girni úr sauðskepnum. Sannarlega gott til þess að vita að skepnur þær skuli þó vera til einhvers gagns mönnum því til átu eru þær ekki fallnar að smekk meirihluta heimsbyggðarinnar.
Tónfjandskapur
Það er illa gert fólki og flytjendum að fara upp með hljómleik í Skólavörðuholtsgímaldinu sem kennt er við Hallgrím heitinn passíusálmaskáld. Kirkjan sú kann að vera musteri trúarinnar sem skal engu skipta mannkind upp til hópa en hljómleikamusteri er hún ekki. Þar drukkna allir hreinir tónar mannsraddar og viðaminni hljóðfæra en organsins mikla sem þurfti snjöllustu smiði sinnar greinar í veröld víðri til að hljómaði skikkanlega í bergmálsgeimnum ógurlega. Og ljótleiki byggingarinnar, innan sem utan, þvílíkur að hroll setur að öllum sem komast þar í nálægð svo að annað hvort þarf ógn af trúarhita eða samsvarandi tilfinningakulda til að menn sleppi óskaddaðir frá. En við þessar ömurlegu aðstæður starfar sá mæti hljómlistamaður Hörður Áskelsson og fékk það hlutverk laugardaginn 31. október að láta mótettukór sinn glíma við hið tónspillta umhverfi með aðstoð ljúflingsins Einars Jóhannessonar klarínettuspilara. Við eðlilegar kringumstæður hefði ugglaust komið í ljós, réttara sagt komið til hljóðs, að flutt voru býsna góð tónverk mörg hver (hér skal einkum undanskilin raunarolla Jóns Þorleifssonar svo mikla samúð sem sá raunaseggur á skilið) og kórinn muni skipaður hæfileikafólki sem hefur þjálfast til listræns bardaga. Dagskráin reyndar lífsfjandsamlega samansett eins og heljarlíki húss og ömurð kristni hefðu ungað út púka til að framkalla þann „dauðans blæ“ sem þar lá yfir vötnum. Það þarf ekkert minna en meinkristinn mann til að svífa upp á yndislendur tónelskunnar við ákallið Komm süßer Tod.
Þrautaráðið var að grúfa sig niður í prentaða efnisskrá þar sem gat að lesa töfrum vafin orð góðskáldanna Stefáns Harðar Grímssonar og Jónasar Hallgrímssonar: Þjóðvísur þess síðar nefnda – Sofinn er fífill / fagr í haga / mús undir mosa / már á báru … Húmbrot Stefáns Harðar: Hve hljótt / flögra þau fiðrildin … Hve hljótt / hvarflar fræið á hvirfilvæng. Og úr næturbón hans: Andvari ferðastu ljúft / um þínar mýrar / … gáraðu ekki tjarnir. – Þá hvarf um stund úr vitundinni steinsteypukuldinn og kristninnar heljarást; einstaka tónbrot hitti í liðinn.
Þrautaráðið var að grúfa sig niður í prentaða efnisskrá þar sem gat að lesa töfrum vafin orð góðskáldanna Stefáns Harðar Grímssonar og Jónasar Hallgrímssonar: Þjóðvísur þess síðar nefnda – Sofinn er fífill / fagr í haga / mús undir mosa / már á báru … Húmbrot Stefáns Harðar: Hve hljótt / flögra þau fiðrildin … Hve hljótt / hvarflar fræið á hvirfilvæng. Og úr næturbón hans: Andvari ferðastu ljúft / um þínar mýrar / … gáraðu ekki tjarnir. – Þá hvarf um stund úr vitundinni steinsteypukuldinn og kristninnar heljarást; einstaka tónbrot hitti í liðinn.
mánudagur, 25. október 2010
Hlini Þórunnar: Hæfileikar alúð árangur
Laugardagskvöld 23ja október fluttu nemendur Tónlistarskólans í Reykjavík ævintýraóperuna Hlina í gamla iðnaðarmannahúsinu við Tjörnina, fyrstu sýningu þriggja. Var einkar ánægjulegt að eiga kost á að hlýða á hina ungu flytjendur takast á við samleiksverkefni sem reyndi á þanþol getunnar án þess að ofbjóða. Enda óperan samin sérstaklega fyrir þessa nemendur. Það var nefnilega ágætur kennari skólans, Þórunn Guðmundsdóttir, sem hafði unnið verkið upp úr íslensku þjóðsögunni um Hlina kóngsson og Signý karlsdóttur, samið óperutextann, vel að merkja ort og stóð vel og hnyttilega í hljóðstaf eftir góðum bragreglum, og ekki síst samið tónlistina. Það var einsöngur og alls konar samsöngur og flókinn kórsöngur, forleikur og meðleikur hljómsveitar þar sem einnig brá fyrir einleik á hljóðfæri, svo sem á flautu. Tónlistin var glaðleg sem fór vel við æskuþokka flytjendanna. Skólastjórinn Kjartan Óskarsson stjórnaði hljómsveitinni við flutning óperunnar. Þórunn var sjálf titluð leikstjóri í leikskrá og má ætla að hún hafi haft veg og vanda af æfingum og öðrum undirbúningi. Þónokkur tilþrif voru sjáanleg á sviði til þess sjónleiks sem fullþroska óperuverk skulu vera. Og þótt ótrúlegt megi virðast tókst að finna, útvega og útbúa hæfileg klæði og gervi á flytjendur hvað gerði leikhúslifunina sterkari og sannari en ella hefði verið.
Hér hæfir ekki að nefna nöfn hinna ungu söng- og leikkrafta, hlutverkin voru misstór og gerðu mismiklar kröfur. Hér skal lögð áhersla á gleði samleiksins sem aldrei slaknaði frá upphafi til enda í nær hálfa aðra stund (hlé innifalið í þeirri tímamælingu).
Heiður og þökk fellur fyrst og fremst til Þórunnar Guðmundsdóttur. Fjölþættir hæfileikar eru aðdáunarefni en ekki er síður þakkarverð alúð hennar við uppeldisstörfin.
Hér hæfir ekki að nefna nöfn hinna ungu söng- og leikkrafta, hlutverkin voru misstór og gerðu mismiklar kröfur. Hér skal lögð áhersla á gleði samleiksins sem aldrei slaknaði frá upphafi til enda í nær hálfa aðra stund (hlé innifalið í þeirri tímamælingu).
Heiður og þökk fellur fyrst og fremst til Þórunnar Guðmundsdóttur. Fjölþættir hæfileikar eru aðdáunarefni en ekki er síður þakkarverð alúð hennar við uppeldisstörfin.
Gerrit klappaði Ágúst upp
Miðvikudaginn 20asta tíunda varð veslingur minn seinn fyrir og kom ekki í hljómleikasal fyrr en Gerrit okkar blessaður hafði mælt sín upphafsorð um efni hádegisstundar, ég heyrði hann þó nefna söngvarann góðkunna Ágúst Ólafsson. Svo steig Ágúst fram og kynnti dagskrá sína sjálfur. Söngrödd hans mikil og sterk fyllti salinn út í hvert horn svo að prýðilegt var að sitja úti við dyr. Öðru máli gegnir um talrödd hans og framsögn, það vantaði talsvert á að hann í talkynningu næði eyrum mínum svo dygði. Svo að það gerðist sem æva skyldi að mér varð ókleift að nema nafn tónhöfundarins. Ég ætla hann franskan því að án efa söng Ágúst tilfinningarík lög við franska texta. Mjög reyndi á hæfni söngvarans en meðleikarans ekki síður og höfðu báðir sóma af flutningnum. Gerrit er vitaskuld óska-meðleikari hvers góðs söngvara og þess naut Ágúst.
Fyrsta lagið eftir hinn meinta franska tónhöfund var einhvers konar erfðaskrá, annað var tileinkað hinni heittelskuðu, hið þriðja aldan og bjallan laut að sjómanns raunum, það fjórða kvöldsöngur til konu. Í aukalagi þurfti söngvarinn að skipta gersamlega um búning raddar og framgöngu, í stað háværra tilfinninga kom undursamlegur þýðleiki Schuberts í laginu Leise flehen meine Lieder / durch die Nacht zu Dir; – komm beglücke mich! (ljóð Rellstabs)
Þar með fór söngvarinn fram eftir skyldugar hneigingar. En salsgestir héldu áfram að klappa með foringjann Gerrit fremstan og hlaut Ágúst að hlýða kalli. Annað aukalag þeirra félaga var serenaða kvennaflagarans don Juans til donnu Elvíru (?? „Deh, vieni alla finestra, o mio tesoro“) – úr óperu Mozarts um Don Giovanni.
Fyrsta lagið eftir hinn meinta franska tónhöfund var einhvers konar erfðaskrá, annað var tileinkað hinni heittelskuðu, hið þriðja aldan og bjallan laut að sjómanns raunum, það fjórða kvöldsöngur til konu. Í aukalagi þurfti söngvarinn að skipta gersamlega um búning raddar og framgöngu, í stað háværra tilfinninga kom undursamlegur þýðleiki Schuberts í laginu Leise flehen meine Lieder / durch die Nacht zu Dir; – komm beglücke mich! (ljóð Rellstabs)
Þar með fór söngvarinn fram eftir skyldugar hneigingar. En salsgestir héldu áfram að klappa með foringjann Gerrit fremstan og hlaut Ágúst að hlýða kalli. Annað aukalag þeirra félaga var serenaða kvennaflagarans don Juans til donnu Elvíru (?? „Deh, vieni alla finestra, o mio tesoro“) – úr óperu Mozarts um Don Giovanni.
föstudagur, 15. október 2010
Gerrit og Jón
Miðvikudaginn 15ánda október 2010 biðu um 30 manns sitjandi á bólstruðum bekkjum fríkirkjunnar við Tjörnina eftir að þeirra frelsandi hollvinur Gerrit Schuil birtist með gest dagsins. Og fögnuðu þeim Jóni Sigurðssyni píanóleikara sem einn settist að Petroff-flyglinum og lék án nótnablaða nokkur verk (sem hann er að gefa út á diski):
• Tokkötu eftir Lækinn (Jóhann Sebastían Bach). Jóni láðist að geta um nafn og númer en kynni að hafa verið sú í G dúr númer 916 í Bachverkasafni. Hún er í hópi tokkata sem Lækurinn samdi snemma á ferli sínum, fyrir þrítugsaldurinn.
• Sónötu í F dúr eftir Mózart, 1sta þáttinn hraða aðeins. Held að hafi verið sónatan nr. 332 í Köchelskrá, samin laust eftir 1780. Ekki meðal auðveldustu verka í flutningi ef allur Mózart á að birtast í sínum léttstíga glæsileik.
• Fimm prelúdíur Skrjabíns (Скрябина) frá Evrópuferð hans 24ra ára frá 1895.
• Etýða eftir Nikolæ Kapústín (Николай Капустин), rússneskan píanóleikara og tónskáld sem hefir gælt nokkuð við jazz, svo sem heyra mátti í pastoralinu frá 1986 sem Jón flutti áheyrilega.
fimmtudagur, 7. október 2010
Annar Antoníuhljómleikur vetrarins
Var í aðalsal Hafnarborgar fimmtudag á hádegi, Antonía Hevesi kynnti gest sinn Huldu Björk Garðarsdóttur sópransöngkonu. Saman fluttu þær 3 óperuaríur, 2 eftir Verdi og eina Puccinis, sem allar áttu það sammerkt að stúlka söng draumaprinsi sínum hrifningaróð, stundum sakleysið uppmálað, stundum nokkru veraldarvanari.
Gilda dóttir hirðfíflsins Rigolettos hefir hitt myndarlegan stúdent en veit ekki að hann hefir logið til nafns og á bakvið stúdentsklæðin dylst auvirðilegur kvennaflagari, sjálfur mantúahertogi húsbóndi föður hennar. Hún nefnir nafn hans og andvarpar á óperuvísu:
Caro nome che il mio cor /festi primo palpitar,
le delizie dell'amor / mi dêi sempre rammentar!
Hugljúfa nafn sem fær hjarta mitt til að bifast fyrsta sinni,
ávallt verður þú til að minna mig á unaðssemdir ástarinnar.
Svo var sungið fyrsta sinni í La Fenice leikhúsinu í Feneyjum 1851.
Frægð Puccinis byggist á tveimur óperum, La Bohème frá 1896 og Madame Butterfly frá 1904. Hér voru flutt í söng hin hversdagslegu orð saumastúlkunnar Mímíar við skáldið Rodolfo þegar þau kynnast í fyrsta þætti La Bohème:
Sì. Mi chiamano Mimì / ma il mio nome è Lucia.
La storia mia è breve.
A tela o a seta / ricamo in casa e fuori …
Já, ég er köllluð Mímí en heiti réttu nafni Lúsía.
Saga mín er stutt.
Útsaumað í klút eða silki heima og heiman …
Næsta fræga ópera Verdis eftir Rigoletto var La travíata, hin afvegaleidda, 1853, einnig frumsýnd í Fenice.
Þegar í fyrsta þætti hittast þau Víoletta daðurdrós og sakleysinginn Alfredo Germont. Orðin ein hugleiðir Víoletta stöðu sína:
È strano! è strano! in core / Scolpiti ho quegli accenti!
Hve skrítið, hve skrítið, hvernig þessi orð hafa meitlast í hjarta mér.
– en kemst að þeirri niðurstöðu að vitaskuld vilji hún umfram allt vera frjáls:
Sempre libera degg'io / Folleggiar di gioia in gioia.
Alltaf skal ég vera frjáls og veltast um af gleði í gleði.
Að lokum fluttu þær Antónía og Hulda Björk lag úr kvikmynd Disneys um Mjallhvíti og dvergana sjö frá árinu 1937, tónhöfundur Frank Churchill 1901–1942:
Some day my prince will come / Some day we'll meet again
Dag einn kemur prinsinn minn / dag einn hittumst við á ný.
Það var mikið happ fyrir menningarlífið í Hafnarfirði þegar ungverjinn Antónia Hevesi, fædd Szabó, fluttist suður eftir áratugs útlegð í Siglufirði. Þetta mun vera áttundi veturinn sem hún stendur fyrir hádegishljómleik í Hafnarborg á mánaðarfresti. Þá fær hún jafnan söngvara til liðs við sig og píanóið og tónlistin fyllir salinn sem er gæddur furðu góðum hljómburði. Og salurinn fyllist af fólki. — Á fyrsta hljómleik vetrarins fyrir réttum mánuði lá við að húsið spryngi utanaf Antóníu og Garðari Thor Cortes.
Gilda dóttir hirðfíflsins Rigolettos hefir hitt myndarlegan stúdent en veit ekki að hann hefir logið til nafns og á bakvið stúdentsklæðin dylst auvirðilegur kvennaflagari, sjálfur mantúahertogi húsbóndi föður hennar. Hún nefnir nafn hans og andvarpar á óperuvísu:
Caro nome che il mio cor /festi primo palpitar,
le delizie dell'amor / mi dêi sempre rammentar!
Hugljúfa nafn sem fær hjarta mitt til að bifast fyrsta sinni,
ávallt verður þú til að minna mig á unaðssemdir ástarinnar.
Svo var sungið fyrsta sinni í La Fenice leikhúsinu í Feneyjum 1851.
Frægð Puccinis byggist á tveimur óperum, La Bohème frá 1896 og Madame Butterfly frá 1904. Hér voru flutt í söng hin hversdagslegu orð saumastúlkunnar Mímíar við skáldið Rodolfo þegar þau kynnast í fyrsta þætti La Bohème:
Sì. Mi chiamano Mimì / ma il mio nome è Lucia.
La storia mia è breve.
A tela o a seta / ricamo in casa e fuori …
Já, ég er köllluð Mímí en heiti réttu nafni Lúsía.
Saga mín er stutt.
Útsaumað í klút eða silki heima og heiman …
Næsta fræga ópera Verdis eftir Rigoletto var La travíata, hin afvegaleidda, 1853, einnig frumsýnd í Fenice.
Þegar í fyrsta þætti hittast þau Víoletta daðurdrós og sakleysinginn Alfredo Germont. Orðin ein hugleiðir Víoletta stöðu sína:
È strano! è strano! in core / Scolpiti ho quegli accenti!
Hve skrítið, hve skrítið, hvernig þessi orð hafa meitlast í hjarta mér.
– en kemst að þeirri niðurstöðu að vitaskuld vilji hún umfram allt vera frjáls:
Sempre libera degg'io / Folleggiar di gioia in gioia.
Alltaf skal ég vera frjáls og veltast um af gleði í gleði.
Að lokum fluttu þær Antónía og Hulda Björk lag úr kvikmynd Disneys um Mjallhvíti og dvergana sjö frá árinu 1937, tónhöfundur Frank Churchill 1901–1942:
Some day my prince will come / Some day we'll meet again
Dag einn kemur prinsinn minn / dag einn hittumst við á ný.
Það var mikið happ fyrir menningarlífið í Hafnarfirði þegar ungverjinn Antónia Hevesi, fædd Szabó, fluttist suður eftir áratugs útlegð í Siglufirði. Þetta mun vera áttundi veturinn sem hún stendur fyrir hádegishljómleik í Hafnarborg á mánaðarfresti. Þá fær hún jafnan söngvara til liðs við sig og píanóið og tónlistin fyllir salinn sem er gæddur furðu góðum hljómburði. Og salurinn fyllist af fólki. — Á fyrsta hljómleik vetrarins fyrir réttum mánuði lá við að húsið spryngi utanaf Antóníu og Garðari Thor Cortes.
miðvikudagur, 6. október 2010
Ljáðu eyra – Kvaran Kúpereng Kolnídrei
Hér vantar að geta um hvað Gerrit Schuil bar fyrir trygga hlustendur sína 29unda september en í dag kvaðst hann ætla að breyta til, hefði látið mannsrödd syngja síðustu 3 skipti, nú kæmi einleikshljóðfæri.
Gunnar Ævarsson Kvaran birtist með knéfiðlu sína og honum vel fagnað. Tvö 10 mínútna tónverk voru flutt í samleik þeirra Gerrits og Gunnars, annað frá öndverðri 18du öld, hitt frá ofanverðri 19du. Hið fyrra: Pièces en Concert frá árinu 1728, eins konar svíta í 5 þáttum, upphaflega gerð fyrir viola da gamba. Þættirnir Prélude (forleikur), Sicilienne (silileyjardans), La tromba (trumban), Plainte (kveinstafir) og Air de Diable (sem Gunnar hnyttilega nefndi Kölski kyrjar). Höfundur François COUPERIN (1668-1733), af ætt tónlistarmanna – föðurbróðir hans var Louis 4 áratugum eldri, organleikari að ævistarfi en leikinn á sembal og viola da gamba. Bróðursonurinn François var talinn honum miklu fremri og því nefndur 'le Grand' hinn mikli. Þessi yngri Couperin lifði og hrærðist í barok-tónlist síns tíma, var organleikari, kennari og þó einkum semballeikari og höfundur ótal sembalverka og ýmissa annarra tónverka. Konsertpésarnir voru afar áheyrilegir.
Seinna verkið er eins konar hugleiðing þýska tónskáldsins Max Bruch (1838–1920) frá árinu 1881 á Kol nidrei bæn gyðinga, gerð fyrir knéfiðlu og hljómsveit en nú sem oftar flutt með píanóleik. Kol Nidre „öll mín heit“ er ævagamall helgitexti á aramísku og felur í sér eintal trúaðrar sálar um að henni séu fyrirgefin óhaldin loforð gagnvart guði. Jom kippur friðþægingarhátíðin er ársins mesta hjá gyðingum, hræranleg hátíð sem fellur á laugardag að hausti til, í ár á 18. september, næsta ár á 8. október. Föstudagskvöldið næst áður er Kol nidre sungin í samkunduhúsinu. Tónskáldið lagði út af hefðbundnum sönglögum við bænina og hlaut fyrir það tilhæfulausa rykti að hann væri gyðingaættar. Því var tónsmíðum hans úthýst úr 3ja ríki nazista. Þekktasta tónverk Bruchs er fyrsti slaghörpukonsertinn sem hann samdi fyrir þrítugt og enn er tíðum leikinn. Flutningur þeirra G og G var innilegur og áhrifaríkur.
Þeir félagar fluttu aukalag: Le cygne svaninn eftir Camille Saint-Saëns (1835–1921) sem er í rauninni 13ándi og næstsíðasti þátturinn í Karneval dýranna frá 1886. Fljótandi tónar eins og að horfa á álft sem líður um á lygnu vatni, þannig var túlkun Gunnars og harla réttilega.
Gunnar Ævarsson Kvaran birtist með knéfiðlu sína og honum vel fagnað. Tvö 10 mínútna tónverk voru flutt í samleik þeirra Gerrits og Gunnars, annað frá öndverðri 18du öld, hitt frá ofanverðri 19du. Hið fyrra: Pièces en Concert frá árinu 1728, eins konar svíta í 5 þáttum, upphaflega gerð fyrir viola da gamba. Þættirnir Prélude (forleikur), Sicilienne (silileyjardans), La tromba (trumban), Plainte (kveinstafir) og Air de Diable (sem Gunnar hnyttilega nefndi Kölski kyrjar). Höfundur François COUPERIN (1668-1733), af ætt tónlistarmanna – föðurbróðir hans var Louis 4 áratugum eldri, organleikari að ævistarfi en leikinn á sembal og viola da gamba. Bróðursonurinn François var talinn honum miklu fremri og því nefndur 'le Grand' hinn mikli. Þessi yngri Couperin lifði og hrærðist í barok-tónlist síns tíma, var organleikari, kennari og þó einkum semballeikari og höfundur ótal sembalverka og ýmissa annarra tónverka. Konsertpésarnir voru afar áheyrilegir.
Seinna verkið er eins konar hugleiðing þýska tónskáldsins Max Bruch (1838–1920) frá árinu 1881 á Kol nidrei bæn gyðinga, gerð fyrir knéfiðlu og hljómsveit en nú sem oftar flutt með píanóleik. Kol Nidre „öll mín heit“ er ævagamall helgitexti á aramísku og felur í sér eintal trúaðrar sálar um að henni séu fyrirgefin óhaldin loforð gagnvart guði. Jom kippur friðþægingarhátíðin er ársins mesta hjá gyðingum, hræranleg hátíð sem fellur á laugardag að hausti til, í ár á 18. september, næsta ár á 8. október. Föstudagskvöldið næst áður er Kol nidre sungin í samkunduhúsinu. Tónskáldið lagði út af hefðbundnum sönglögum við bænina og hlaut fyrir það tilhæfulausa rykti að hann væri gyðingaættar. Því var tónsmíðum hans úthýst úr 3ja ríki nazista. Þekktasta tónverk Bruchs er fyrsti slaghörpukonsertinn sem hann samdi fyrir þrítugt og enn er tíðum leikinn. Flutningur þeirra G og G var innilegur og áhrifaríkur.
Þeir félagar fluttu aukalag: Le cygne svaninn eftir Camille Saint-Saëns (1835–1921) sem er í rauninni 13ándi og næstsíðasti þátturinn í Karneval dýranna frá 1886. Fljótandi tónar eins og að horfa á álft sem líður um á lygnu vatni, þannig var túlkun Gunnars og harla réttilega.
þriðjudagur, 5. október 2010
AlKvik 2010
*
Fjarri fer því að ég fengi neitt þolanlegt yfirlit yfir Alþjóðlegu kvikmyndahátíðina í Reykjavík dagana 23ja september til 3ja október 2010, AlKvik sem ég svo nefni. Til þess voru myndirnar alltof margar og ég illa skaptur til áhorfs. Mér þótti meira en nóg að sitja undir 7 kvikmyndum, beinlínis treysti mér ekki í hinar 107 sem ég ekki sá.
Fyrst skal telja grænlensku myndina Nuummioq sem var nú ansi dönsk með dönskum handritshöfundi, leikstjóra og leikurum að miklum meirihluta. En grænlenskt var landslagið og myndin kostuð af grænlendingum. Myndin sýnir hversdagslegt nútímalíf í Nuuk undir skugga sjúkdóms og ógleymdrar örlagasögu. Vel þolanleg mynd en hefði mátt sýna meira inn í andstæður hins grænlenska og hins danska. Og brúka fleiri grænlenska krafta. Handritshöfundur og leikstjóri Torben Bech, aðalleikari Otto Rosing og átti einnig hlut að handriti og leikstjórn.
Til þess þá að koma mér inn í aldanskan veruleika sá ég kvikmyndina Súbbmaríno sem gerist í undirheimum Kaupinhafnar og sýndi leiðinlegt fólk við leiðinda kringumstæður, drykkju dufl og fíkn. Áhorfandinn gat ekki annað en glaðst yfir andláti annars bræðranna sem myndin snýst um. Leikstjórinn Vetrarbergur svaraði ómarkvissum spurningum gesta fremur ómarkvisst en var reyndar geðfelldur maður. Það var myndin ekki.
Skógur hins ungverska Uppflugs Fliegauf var athyglisverð mynd, nafnið Rengeteg (=urmull) kannski dregið af fjölda ótengdra atriða í tilveru borgarmúgsins. Mér virtust flest endurspegla leiða og tilgangsleysi en glöggt auga leikstjórans fyrir myndrænu og spaugi skapaði óvænt líf og gleði. T a m við drykkjuraus tveggja skálka yfir aðþrengdri kvensu.
Svo sá ég aðra mynd eftir uppflugið Fliegau sem ég upptendraðist af gersamlega: Kviður er það besta sem ég hefi litið á kvikkmyndatjaldi langa lengi þótt að eyrum bærist enskt tal og heitið Womb ekki sérlega aðlaðandi heldur. Sviðsmyndir afar vandlega gerðar, myndavélin í miklu kyrralífi svo að vitundin fylltist fegurð og ró, fólk sat töfrum slegið. Þeim mun merkilegra hvernig uppfluginu tókst þetta að efnisþráðurinn er vitleysa sem ekki verður hér rakinn enda mundi enginn trúa á ágæti myndar ef sagður væri.
Næst er að nefna myndina Á morgun og var nokkrum erfiðleikum bundið að fá að sjá myndina í dag því að miðasalinn vildi endilega selja mér miða á morgun. Morgen er fyrsta langa og leikna mynd rúmenans Marians Crisan, sem lætur hana raunar gerast í og kringum heimabæ sinn Salontu fast við landamærin að Ungverjalandi. Á þessum slóðum er helmingur íbúanna ungverskur enda heyrðu hér víðlend héröð undir Búdapest allt fram undir 1920. Söguefnið er nábýlið við landamærin og samanstendur leikarahópurinn af lítt sviðsvönu heimafólki. Nema atvinnuleikarinn Yilmaz Yalcin frá Istanbúl, tyrkinn skilríkjalausi sem streðar ólöglega yfir öll landamæri til fólks síns í Þýzkalandi, og hinn aðalleikarinn í gervi bóndadurgsins sem orðinn er búðarloka í bænum og gerist hjálparhella tyrkjans en þar mátti líta sjálfan Hatházi András, frægasta sviðsleikara ungverska þjóðarbrotsins í Rúmeníu, jafnframt ljóðskáld og háskólakennari. Þekkileg kvikmynd með góðar meiningar en verður varla talin stórvirki.
Um den Kameramörder vil ég vera fáorður. Robert Adrian Pejo fæddur rúmeni en orðinn austurríkismaður með ungversk tengsl hefir víst ætlað að gera sálfræðihrylli en það hryllilega var leiðinlegt og ómerkilegt nýríkra líf í sálarlausum sumarbústað við Fertövatn ungverjalandsmegin. Það fallega var vatnið og ungverska leikkonan Gryllus Dorka.
Rökkrið Szürkület var fyrsta leikna mynd ungverska leikstjórans Fehér György og hafði réttnefni, varla að sæist bjartur dagur í myndinni í neinum skilningi. Bygging þessarar svarthvítu myndar er óvenjuleg, leikið með langar sviðsmyndir og ofurhægar hreyfingar. Áður umgetinn Fliegauf fylgdi myndinni úr hlaði og kvaðst hafa heillast af henni meðan hann enn var í kvikmyndaháskólanum í Búdapest. Og afsannaði þar með að hann hefði aldrei lært kvikmyndalist í skóla sem á hann var borið í kynningarbæklingi AlKviks. Um leið opinberaðist manni hver er kveikja uppflugsins í Kviðarmyndinni að því er snertir sviðsverk og beitingu kvikmyndavélar.
Sumar myndanna, einkum Rengeteg og Szürkület, liðu fyrir hávaðastillingu sýningarvélanna. Og liðu þó eyru gesta enn meir. Veit ekki um heyrnarfæri AlKviks-manna.
Fjarri fer því að ég fengi neitt þolanlegt yfirlit yfir Alþjóðlegu kvikmyndahátíðina í Reykjavík dagana 23ja september til 3ja október 2010, AlKvik sem ég svo nefni. Til þess voru myndirnar alltof margar og ég illa skaptur til áhorfs. Mér þótti meira en nóg að sitja undir 7 kvikmyndum, beinlínis treysti mér ekki í hinar 107 sem ég ekki sá.
Fyrst skal telja grænlensku myndina Nuummioq sem var nú ansi dönsk með dönskum handritshöfundi, leikstjóra og leikurum að miklum meirihluta. En grænlenskt var landslagið og myndin kostuð af grænlendingum. Myndin sýnir hversdagslegt nútímalíf í Nuuk undir skugga sjúkdóms og ógleymdrar örlagasögu. Vel þolanleg mynd en hefði mátt sýna meira inn í andstæður hins grænlenska og hins danska. Og brúka fleiri grænlenska krafta. Handritshöfundur og leikstjóri Torben Bech, aðalleikari Otto Rosing og átti einnig hlut að handriti og leikstjórn.
Til þess þá að koma mér inn í aldanskan veruleika sá ég kvikmyndina Súbbmaríno sem gerist í undirheimum Kaupinhafnar og sýndi leiðinlegt fólk við leiðinda kringumstæður, drykkju dufl og fíkn. Áhorfandinn gat ekki annað en glaðst yfir andláti annars bræðranna sem myndin snýst um. Leikstjórinn Vetrarbergur svaraði ómarkvissum spurningum gesta fremur ómarkvisst en var reyndar geðfelldur maður. Það var myndin ekki.
Skógur hins ungverska Uppflugs Fliegauf var athyglisverð mynd, nafnið Rengeteg (=urmull) kannski dregið af fjölda ótengdra atriða í tilveru borgarmúgsins. Mér virtust flest endurspegla leiða og tilgangsleysi en glöggt auga leikstjórans fyrir myndrænu og spaugi skapaði óvænt líf og gleði. T a m við drykkjuraus tveggja skálka yfir aðþrengdri kvensu.
Svo sá ég aðra mynd eftir uppflugið Fliegau sem ég upptendraðist af gersamlega: Kviður er það besta sem ég hefi litið á kvikkmyndatjaldi langa lengi þótt að eyrum bærist enskt tal og heitið Womb ekki sérlega aðlaðandi heldur. Sviðsmyndir afar vandlega gerðar, myndavélin í miklu kyrralífi svo að vitundin fylltist fegurð og ró, fólk sat töfrum slegið. Þeim mun merkilegra hvernig uppfluginu tókst þetta að efnisþráðurinn er vitleysa sem ekki verður hér rakinn enda mundi enginn trúa á ágæti myndar ef sagður væri.
Næst er að nefna myndina Á morgun og var nokkrum erfiðleikum bundið að fá að sjá myndina í dag því að miðasalinn vildi endilega selja mér miða á morgun. Morgen er fyrsta langa og leikna mynd rúmenans Marians Crisan, sem lætur hana raunar gerast í og kringum heimabæ sinn Salontu fast við landamærin að Ungverjalandi. Á þessum slóðum er helmingur íbúanna ungverskur enda heyrðu hér víðlend héröð undir Búdapest allt fram undir 1920. Söguefnið er nábýlið við landamærin og samanstendur leikarahópurinn af lítt sviðsvönu heimafólki. Nema atvinnuleikarinn Yilmaz Yalcin frá Istanbúl, tyrkinn skilríkjalausi sem streðar ólöglega yfir öll landamæri til fólks síns í Þýzkalandi, og hinn aðalleikarinn í gervi bóndadurgsins sem orðinn er búðarloka í bænum og gerist hjálparhella tyrkjans en þar mátti líta sjálfan Hatházi András, frægasta sviðsleikara ungverska þjóðarbrotsins í Rúmeníu, jafnframt ljóðskáld og háskólakennari. Þekkileg kvikmynd með góðar meiningar en verður varla talin stórvirki.
Um den Kameramörder vil ég vera fáorður. Robert Adrian Pejo fæddur rúmeni en orðinn austurríkismaður með ungversk tengsl hefir víst ætlað að gera sálfræðihrylli en það hryllilega var leiðinlegt og ómerkilegt nýríkra líf í sálarlausum sumarbústað við Fertövatn ungverjalandsmegin. Það fallega var vatnið og ungverska leikkonan Gryllus Dorka.
Rökkrið Szürkület var fyrsta leikna mynd ungverska leikstjórans Fehér György og hafði réttnefni, varla að sæist bjartur dagur í myndinni í neinum skilningi. Bygging þessarar svarthvítu myndar er óvenjuleg, leikið með langar sviðsmyndir og ofurhægar hreyfingar. Áður umgetinn Fliegauf fylgdi myndinni úr hlaði og kvaðst hafa heillast af henni meðan hann enn var í kvikmyndaháskólanum í Búdapest. Og afsannaði þar með að hann hefði aldrei lært kvikmyndalist í skóla sem á hann var borið í kynningarbæklingi AlKviks. Um leið opinberaðist manni hver er kveikja uppflugsins í Kviðarmyndinni að því er snertir sviðsverk og beitingu kvikmyndavélar.
Sumar myndanna, einkum Rengeteg og Szürkület, liðu fyrir hávaðastillingu sýningarvélanna. Og liðu þó eyru gesta enn meir. Veit ekki um heyrnarfæri AlKviks-manna.
miðvikudagur, 22. september 2010
Ljáðu mér eyra á 2ðrum vetri
15ta september hófst 25 skipta tónleikaröð þessa vetrar sem tekur enda 6ta apríl 2011. Gerrit valdi að minnast 200 ára afmælis þýska tónskáldsins Roberts Schumanns (1810–1856) með því að fá sópransöngvarann Huldu Björk Garðarsdóttur til að flytja með sér ljóðaflokkinn Frauenliebe und -leben, konuást og -líf sem saminn var árið 1840 þegar Róbert hafði loks tekist að kvænast Klöru Wieck eftir langt tilhugalíf í andstöðu við fjölskyldu hennar. Sungin eru 8 ljóð eftir grasafræðinginn Adelbert Chamisso um þrá ásthrifinnar stúlku, sameiningu hjartnanna, samlífi í hjónabandi og eftirsjá eftir látnum eiginmanni:
Seit ich ihn gesehen / Glaub ich blind zu sein …Er, der herrlichste von allen …
Ich werd ihm dienen, ihm leben / Ihm angehören ganz …
Komm und birg dein Antlitz / Hier an meiner Brust …
Geliebet hab ich und gelebt, ich bin / Nicht lebend mehr.
– Fagurlega sungið og fagurlega tónsett en efnið og meiningin ekki beint eftir jafnstöðuhugsjónum nútímans.
Í dag 22. september kvaðst Gerrit vilja kynna lítt þekktan söngvara, hann væri búinn svo oft að leiða fram þá sem þegar hefðu áunnið sér nafn að verðleikum. Anna Jónsdóttir, menntuð í Rúmeníu og etv víðar í Austur-Evrópu, steig fram og uppskar hyllandi lófatak eftir kraftmikinn og kunnáttusamlegan flutning laga 6 tónskálda. Fyrst var óperuaría eftir Mozart, síðan tvö sönglög Chopins, gamanatriði af samskiptum móður og gjafvaxta dóttur og svo harmþrunginn ættjarðaróður niðurlægðrar þjóðar. Tvö hugþekk íslensk lög: Syngjandi svanur Kaldalóns og Í fjarlægð Karls O Runólfssonar. Þrjú lög eftir hinn bandaríska Samuel Barber (1910–1981) og loks lag eftir ítalann Alfredo Catalini (1854–1893).
sunnudagur, 19. september 2010
Stofuhljómleikur norðurslóða 15.15
Fyrst léku fjórmenningarnir Quartettino frá 1949 eftir Rezső Kókai þar sem vel heyrðist til ungverskra þjóðlaga en þó ekki um of. Þá léku þau kvartett Pendereckis frá 1993 en hann mun vera þekktari fyrir tónverk stærri hljómsveita og kóra. Knéfiðlan tónaði ein sérkennilega fagurt og fyndið smáverk „hljómandi bókstafa“ rússnesk-þýska höfundarins Schnittke, samið 1988 eftir að heilsan hafði brugðist honum. Klarínettan söng þrjú lög Stravinskís frá 1919 sem Ármann kvað hann hafa samið í þakklætisskyni handa manni sem hafði styrkt samning og flutning á Sögu dátans. Og sýnist allvel borgað. Loks fluttu Ármann, Hildigunnur og flygildaman Tríó armenans Katsjatúrjans, verk sem hann á að hafa samið við lokapróf í Moskvutónlistarháskóla rétt fyrir þrítugsaldurinn. Og þá Vesturlandaferð fyrir.
Á dagskrá 15.15 eru alls 8 hljómleikar ýmissa flytjenda fram til 10. apríl á næsta ári. Næst skal gripið í hörpustrengi og slegin málmgjöll 24. október. Verði aðgöngu er stillt í hóf, 1500 á fullgildan mann en ungir og aldnir sæta hálfum prís. Allt lofar það góðu um að ekki verði þessi tónlistarvetur síðri en í fyrra. Birta úti og birta inni. Hvers óskar sálin sér frekar?
Gerast áskrifandi að:
Færslur (Atom)